Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

67
жағымды  түрде  қабылдауды  қажетті  міндет  етпеуіміз  керек, ал, оны
эмпириялық  тексеру  арқылы  жағымсыз  мағынада  шығару  логикалық  түріне
лайықтылықты  қажет  етуіміз  дұрыс: эмпириялық  жүйе  тəжірибе  арқылы  өзін
жоққа шығаруын рұқсат етеді.
Поппердің пікірінше ғылыми білімнің дамуы - ол бір жағымсыз теорияны
жағымды  теориямен  ауыстыратын  шексіз  жəне  тоқталмайтын  үрдіс. Осындай
теорияның құрылымын келесі түрде көрсетуге болады: 1. гипотезаны ұсыну; 2.
гипотезаның 
фальсифицияландыру 
деңгейін 
өлшеу; 3. мүмкін
фальсификаторлар  саны  көп  жағымды  гипотезаны  таңдау  қажет (яғни, күдікті
гипотезалар лайықты); 4. эмпириялық тексеруі үстемді салдарды шығару жəне
эксперимент  өткізу; 5. қағидалы  түрде  өзгеше  салдарды  іріктеу; 6.
фальсификация  жағдайында  гипотезаның  өзін  жоққа  шығару, ал  теория
фальсифицияландырылмаса  оны  уақытша  сақтау  қажет; 7. конвенционалды
(келісім) түрде тексеруді тоқтатып, нақты фактілер мен теорияны шартты түрде
қабылдауды  бекіту. Басқаша  айтқанда, Поппердің  пікірінше, ғылым  батыл
түрде ұсынылған пікірлер жəне келесіде оны қатал сыннан - қарсы мысалдарды
табу - өткізумен дамиды.
Осы философтың тұжырымдамасы жарты ғасырдың аралығында бірнеше
модификациялық  өзгеріске  қарамай, өзінің  тіректі  негізін  сақтап  қалды. Яғни,
тұрақты  идея  ретінде - ғылымның  белгісі  жəне  ғылыми  рационалдылықтың
мəні - сынның  қажеттілігі  мен  мүмкіндігімен  қатар  əр-қашанда  өз  ережелерін
қайтадан қарастыру. Əр теория сыннан  осалды (əлсіз) болса, оны ғылыми деп
санамайды. Теория  фактілерге  қарсы  шықса, онда  оны  жоққа  шығару  міндет.
Нақты  ғылымда  жоққа  шығарылған  теория  мен  гипотеза  жедел  түрде
жойылады ма деген сұрақ қайшы, бірақ Поппер үшін, егер ғалым алдына оның
теориясының  əлсіздігі  мен  құлдырау  фактісі  айқын  қойылса, бірақ  ол
теориясын қолдап қалса, яғни, ол рационалсыз жəне «ғылым ойынын» ережесін
бұзады. Сөйтіп, ғылыми  теорияның  ауысуы  жəй  емес, мəнді  түрде  қажетті.
Поппердің  айтуынша, ғылыми  танымның  тарихы  батыл  ұсыныстары  мен
оларды  жоққа  келтіруден  жəне «перманентті  революциялар» тарихы  ретінде
көрсетілген. Сол себепте, Поппер үшін, ғылыми революция деген ұғым үстемді
айналыс  түрінде  көрсетіледі, бір-бірін  жоққа  келтіретін  теориялардың
арасындағы  қайшылықтар  мен  сол  жағдайдың  өзгеше  ұштастығын  білдіретін,
мысалы, фундаменталды теорияларға қатысты болса.
Осы  модельдің  онтологиялық  негізі  болып «үшінші  əлем» атты
концепция  табылады. Өзінің «Үшінші  əлем» аталған  тұжырымдамасында,
«Объективтік  білім» атты  шығармасында  ол  келесі  үш  əлемді  ажырату  қажет
деп, тезис  ұсынады: «біріншіден, физикалық  объектілер  немесе  физикалық
жағдайлар  əлемі; екіншіден, сана, ойлау (менталитет) жағдайы  жəне  іске
диспозиция  мүмкіндігі; үшіншіден, ойлаудың  объективтік  мазмұны, əуелі,
ғылыми идеялардың, поэтикалық ойлар мен өнер шығармалары». Үшінші əлем
физикалық  əлем  мен  сананың  нəтижесі, адам  іс-əрекетінің  нəтижесі. Оның
қажетті  шарты  тілдің  шығуы. Тілде  тұрақталып, білім «объективтік  рухқа»
айналып, объективтік қасиетке ие болады.
Поппер  тоқталғандай, «үшінші  əлем» үстемді  түрде, оған  əсер  етседе,

68
немесе біз оған əсер етсекте, ол автономды.
Үшінші əлемнің тұрғындарына теориялық жүйелер, мəселелер мен сынау
пікірлер, журналдар, кітаптар  мен  кітапханалардың  мазмұны  кіреді. Ғылыми
теориялардың даму процестерінің өздерінің даму логикасы бар. «Менің зерттеу
логикам  білімнің  даму  теориясының  мүмкіндік  пен  қатесін, яғни, қатені
жоюдан  тұрады. Ал, ол  болса - Ламарктің  ереже  нұсқаулары, үйрету  арқылы
емес, Дарвинның  селекциясы, іріктеуі  арқылы». Осы  салыстырмалы
ұқсастықты  Поппер өмірінің соңында  теорияның  динамикасының  төрт  фазасы
атты схемасында ұсынды:
1) Мəселе (бақылау емес);
2) Шешу əрекет жасау - гипотезалар;
3) Қатені жою - гипотеза мен теорияның фальсификациясы;
4) Сыншыл сұхбат нəтижесінде жаңа жəне мəселені нақты қою.
Қорыта  айтқанда, Попперлік «ғылыми  теориялар» ғалым  дүниесіне
қатыспай  идея  əлеміне  толық  қатысты. Ғалымдардың  іс-əрекеті  рационалды
болу  қажет, яғни, теориялық  құрылымды  басқамен  ауыстыру. Ғалымдардың
«ашық  қоғамында» интеллектуалды  күрестен  басқа  ештеңе  жоқ; сайысқа
адамдар емес, идеялар шығады, ал, адамдар ғылымға адал қызмет жасау керек.
Сол  себепте, біз  Поппердің  көзқарасында  жетілген «ғылыми  революцияның
құрылымын» таппаймыз.
Томас Кунның ғылыми революция теориясы.
Ғылыми  білімнің  дамуы  мен  оның  психологиялық  пен  əлеуметтік
реконструкциясы  туралы  Томас  Кун  өзінің «Ғылыми  революцияның
құрылымы» атты  шығармасында  жариялаған. Бұл  шығармада  жеке  ғалымның
жəне  ғылыми  ұжымдардың  қызметінің  психологиялық  пен  əлеуметтік
факторлары қарастырылған.
Кунның пікірінше, ғылымның дамуы - ол екі кезеңнің бір-бірін ауыстыру
процесі - «қалыпты  ғылым» жəне «ғылыми  революция». Екіншісі  ғылымның
тарихында  біріншіге  қарағанды  аз  кездеседі. Кунның  тұжырымдамасының
əлеуметтік-психологиялық  аспекті - ол  ғылыми  ұжымның  өкілдерімен  нақты
бір  парадигманы  ұстану, яғни, бұл  оның  ғылымның  əлеуметтік  құрылымында
алатын  орны, ғалым  ретінде  қалыптасуындағы  ұстанатын  принциптері, мейірі
мен  эстетикалық  себептері  мен  мəнері. Осы  факторлар  ғылыми  ұжымның
негізін құрастырады.
Кунның  тұжырымдамасында  парадигма  деген  сол  ғылыми  ұжыммен
қолданатын жалпы идеялардың жиынтығы мен методологиялық ұстанымдары.
Парадигмаға  келесі  екі  қасиеттер  тəрізді: 1. ол  ғылыми  ұжымның  қызметінің
негізі  болып  қабылданады, 2. ол  өзгеріс  сұрақтарды, яғни  зерттеушілерге  жол
ашады. Парадигма - ол  əр  ғылымның  бастамасы, мақсатқа  сай  фактілерді
іріктеуге  жəне  оларды  сараптауға  бағытталған. Парадигма  əлде «пəндік
матрица» келесі маңызды компоненттерден тұрады: 1. «мағыналық жалпылау»
- ол  ғылыми  топтың  мүшелерімен  логикалық  түрде  күмəнсіз  жəне  қайшысыз
қолданатын  пікірлер; 2. «парадигманың  метафизикалық  бөлшектері», мысалы,
«жылу дегеніміз затты құрастыратын бөлшектердің кинетикалық энергиясы»; 3.
құндылықтар, мысалы, болжауға  қатысты, сандық  болжаулар  сапалықтан