83
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ
ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
Бір бала тіпті бір қызды оны бұрын барып
жүрген ауылында немесе мектебінде зорлап
кеткендіктен, қызды бір мектептен екіншісіне
ауыстырғаны туралы айтып берді.
«Бір қызды басқа ауылдан, басқа мектептен
ауыстырды. Ол бәріне өзін зорлағанын, сосын ол
жақтан кетіп қалғанын айтып берді, енді ол
біздің ауылдағы интернатта тұрады және менің
мектебіме барады». [90]
Кейбір балалар өздерінің мектептеріне “қиын ба-
лаларды” ауыстырғанын айтты; алайда “қиын ба-
лалар” келген кезде мектепте балларға зорлық-
зомбылық жасау басталды.
«Былтырғы жылы бір ұл басқа мектептен біздің
мектепке ауыстырылды. Оның достары серілер,
сондықтан одан оқушылар қорқады және оның
айтқанын орындайды. Мен сол мектепте оның
мұғалімдермен қиындықтары бар деп естідім». [115]
«Ал, біздің мектепте көбісі кетіп, ауысты;
кейбіреулері төбелестен, кейбірі өз еркімен.
Біздің сыныбымызда бір ұл бар, оны басқа сынып-
тан ауыстырды. Қазір ол барлығын шаршатып,
бәріне тиіседі. Кейде оның қойып жіберетіні де
бар». [308]
Балалар сондай-ақ мектептегі зорлық-зомбылық
құрбандары болғандықтан, бір мектептен
екіншісіне ауысқан. Бір бала былай түсіндіреді:
«Мен мектептерін ауыстырған оқушыны көрдім.
Оны біздің мектепті әуре-сарсаңға түсірді және
тыныштық болған жоқ; сондықтан ол шыдамай,
мектептен кетті» [257]. Осылайша,
кейбір балалар
сұхбат беру сәтінде өздері оқыған мектептерінен
екіншісіне ауысқандарын айтып берді. Осы бала-
лар түсіндіргендей, олардың басқа мектептің ба-
лаларымен қақтығыстары болған; шамасы, олар
мектептегі зорлық-зомбылық жасаушы адамдар
емес, мектептегі зорлық-зомбылық құрбандары
болған.
«Мен басқа мектептен ауысып келдім. Менің ол
мектепе көптеген қиыншылықтарым мәселелер
болды. Қыз балалар арасында мәселе шештік. Біз
«меңзерді соқтық», бірақ ол қыздар келмей қалды.
Енді менің басқа мектепке баратындықтан, он-
дай мәселелер жоқ. Мен осы мектепке биыл ауы-
стым және маған осында ұнайды, мұнда жақсы».
[159]
«Мен осы мектепке келген кезде барлығы өзгерді.
Мұнда тыныш, менің достарым пайда болды.
[Зорлық-зомбылық] мен осында ауысқанша [осы
мектепке] 1-сыныптан бастап 6-сыныпқа дейін
және әлі күнге дейін жүйелі түрде болып тұрды.
Бұрын, әр күні мені осында жібергенде [басқа
мектепке], олар мені тыныш қалдырмайтын,
түрткілейтін және ұратын. Иә, мені ұрды. Олар
мені кезекпен ұрып, итеріп, боқтап қорлады.
Олар тобыр болатын. Олар мені қоршап тұрып
ұратын». [159]
Қорытындысында, бір бала өздерінің
мектептеріне “қиын балаларды” немесе жұқалап
айтқанда, «жүліктерді» ауыстырып отыраты-
нын айтып берді; бала, дегенмен, өздерінің
мектебінде балалардың тәртіпті екендерін айтты.
«Мен біздің мектептегі осындай жағдайлар
туралы білмеймін; керісінше, біздің мектеп-
ке басқа мектептерден үлгермейтіндерді және
«жүліктерді» ауыстырады. Бірақ олар біздің
мектепте өздерін жақсы ұстайды және біз олар-
мен татуласуға тырысамыз». [161]
Мектеп директорлары мен
қызметкерлер тарапынан болатын
зорлық-зомбылық
және балаларды
кемсітушілік
Әлем бойынша көптеген мектептерде ди-
ректорлар және қызметкерлер мектепте ба-
лаларды тәртіпке келтіру және жазалау үшін
психологиялық және күш қолданудың (немесе
дене жарақаты) әртүрлі нысандарын жиі пайдала-
нады. Мектеп директорлары мен мұғалімдерінің
сондай-ақ балаларды олардың ұлтына, жынысы-
на, сыртқы келбетіне, әлеуметтік-экономикалық
мәртебесіне, дініне (дінге сенуіне) және/немесе
шектеулі қабілеттеріне (жеке немесе ақыл-ой)
байланысты кемсітуі мүмкін. Осылайша, сауал-
намалар мектеп директорлары мен мұғалімдер
тарапынан болатын зорлық-зомбылық пен
кемсітушіліке ұшырайтын балалардың қандай
деңгейде сезінетінін анықтауға бағытталған
болатын.
3.24-кестеде мектеп директорлары мен
мұғалімдер тарапынан болатын балалар
арасындағы зорлық-зомбылық және кемсітушілік
84
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
3.24-кесте. Мектеп директорлары мен
қызметкерлер тарапынан болатын зорлық-
зомбылық және балаларды кемсітушілік
(сауалнама жүргізу)
Былтырғы жыл ішінде:
Іріктеме
N=4207
n
%
Мектеп директорла-
ры зорлық-зомбылық пен
кемсітушілікті қолданады
(барлық нысандары)
194
4,6%
Мектеп директорлары
психологиялық зорлық-
зомбылықты қолданады
121
2,9%
Мектеп директорлары күш
қолданады
70
1,7%
Мектеп директорлары бала-
ларды кемсітеді
83
2,0%
Мұғалімдер зорлық-
зомбылық пен кемсітушілікті
қолданады (барлық
нысандары)
1 007 23,9%
Мұғалімдер психологиялық
з о р л ы қ - з о м б ы л ы қ т ы
қолданады
675
16,0%
Мұғалімдер
жеке зорлық-
зомбылықты қолданады
542
12,9%
Мұғалімдер балаларды
кемсітеді
1 574
5,5%
тәжірибесін иеленгендері көрсетілген. Балалардың
4,6%-ы мектеп директорларының былтыр бір
жыл бойы өздеріне қатысты зорлық-зомбылықты
және/немесе кемсітушілікті қолданғандарын
хабарлаған уақытта, балалардың 23,9%-ы (4-
тен 1-і) мұғалімдердің былтыр бір жыл бойы
өздеріне зорлық-зомбылықты және/немесе
кемсітушілікті қолданғандарын айтып берді.
Балалардың 16,0%-ы мектеп мұғалімдерінің
барынша нақты психологиялық зорлық-
зомбылықты қолданғанын хабарлады, 12,9%-
ы мұғалімдердің күш қолданғанын айтты және
5,5%-ы мұғалімдердің өздерін былтыр бір жыл
бойы кемсіткендерін айтты.
3.25- кестеде былтыр бір жыл бойы балалардың
мектеп мұғалімдері
мен директорларының
қолында зорлық-зомбылық пен кемсітудің
әртүрлі нысандары бойынша ұшырауының ба-
рынша нақты ақпараты ұсынылған (қосымшаның
9 және 10- кестелерін қараңыз). Психологиялық
зорлық-зомбылыққа қатысты, балалардың
12,0%-ы мұғалімдердің өздерін ренжіту үшін
оларға тіл тигізгенін немесе дөрекі сөздер
айтқандарын хабарлады және 1,9%-ы мектеп
директорларының осылай жасағандарын айт-
ты. Бұдан басқа, балалардың 8,9%-ы өздерін
сыныптастарының алдында мұғалімдердің әжуа
еткендерін немесе ұялтқандарын хабарлады және
балалардың 1,4%-ы мектеп директорларының
осылай жасағандарын айтты. Балалардың тек
1,9%-ы ғана мұғалімнің өздеріне күш қолдана
алатындықтан, оларды қорқытып, мәжбүрлеп
әрекет еткенін айтты және балалардың 1,2%-ы
мұғалімнің өздерін жазалау ретінде кабинетке/
шағын үй-жайға қамағанын атап өтті.
Күш қолдануға келсек, балалардың 6,8%-
ы мұғалімнің
өздерін жазалау ретінде
дәретханаға баруға рұқсат етпегенін айтты,
4,4%-ы мұғалімдердің өздерін ұзақ мерзімге
ыңғайсыз жағдайда қалдыруға мәжбүрлей
отырып жазалағандарын хабарлады, 3,8%-ы
мұғалімнен шапалақ немесе таяқ жегенін және
3,5%-ы мұғалімнің өздерін жазалау ретінде зат-
пен ұрғанын хабарлады. Өте азғантай бала мек-
теп директорларының жеке зорлық-зомбылық
көрсеткенін айтты; дегенмен, балалардың 1,0%-
ы мектеп директорларының өздерін мерзімге
ыңғайсыз жағдайда қалдыруға мәжбүрлей оты-
рып жазалағандарын хабарлады, 0,7%-ы мек-
теп директорының өздерін затпен ұрғанын және
0,7%-ы мектеп директорынан шапалақ немесе
таяқ жегендерін айтты.
Нәтижесінде, 3.25-кестеде кемсітушілік бой-
ынша балалардың 2.4%-ының былтыр бір
жыл бойы өздеріне мүмкіндіктері шектеулі
(дене бітімі немесе ақыл-ой) болғандықтан,
мұғалімнің ренжітетін ескертулер жасағанын не-
месе
нашар қарағанын айтқандары, 1,9%-ының
өздеріне мұғалімнің киімдеріне немесе тұратын
жерлеріне байланысты ренжітетін ескертулер
жасағанын немесе нашар қарағанын айтқандары
және 1,8%-ының өздеріне қыздар болғандықтан
мұғалімнің ренжітетін ескертулер жасағанын не-
месе нашар қарағанын айтқандары көрсетілген.
Өте азғантай бала мектеп директорының
өздеріне ұлтына немесе терісінің түсіне (0,8%),
киіміне немесе тұратын жеріне (0,8%) және/не-
месе мүмкіндіктері шектеулі (дене бітімі неме-
се ақыл-ой) (0,9%) болғандықтан, ренжітетін
ескертулер жасағанын немесе нашар қарағанын
айтып өтті.
