35
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ
ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
3.2-кесте. Балалардың отбасылары
(сауалнама)
Іріктеме
N=4207
n
%
Ата-анасы
3259
77,5%
Тек анасы
589
14,0%
Тек әкесі
49
1,2%
Анасы және өгей әкесі
190
4,5%
Әкесі және өгей шешесі
34
0,8%
Ата-анасы жоқ, өзге
туыстарымен
86
2,0%
Балалардан отбасыларындағы тұрмыстық
зорлық-зомбылық туралы сұралды. 3.3-кестеде,
балалардың 18,2%-ы отбасындағы тұрмыстық
зорлық-зомбылықпен кезігетінін айтқан, оның
ішінде балалардың 9,3%-ы ата-аналары бір-
бірімен ұрсысып, төбелесетінін, ал 12,6%-ы ата-
аналарының тарапынан психологиялық немесе
физикалық зорлық-зомбылыққа ұшырайтынын
айтқан (яғни, ата-аналары оларды мысқылдап,
ұялтып не мазақ қылып отырады және/немесе жа-
залау мен тәртіпке шақыру үшін соққыға жығады).
3.3-кестеде өз отбасыларындағы тұрмыстық
зорлық-зомбылық жайлы айтқан 764 баланың тек
11,6%-ы ғана мұғалімнің олардың отбасындағы
мәселелер жайында білетінін айтқан.
3.3-кесте. Отбасындағы зорлық-зомбылық
(сауалнама)
Іріктеме
N=4207
n
%
О т б а с ы н д а ғ ы
зорлық-зомбылық
764
18,2%
Ата-аналар бір-бірімен
ұрсысып, төбелеседі
390
9,3%
Ата-ананың балаға жасай-
тын зорлық-зомбылығы
(мазақтау, кемсіту,
балағаттау, ұру)
528
12,6%
Отбасында зорлық-
зомбылықты ба-
стан өткізді
N=764
Мұғалім отбасындағы
қиындықтар туралы біледі
89
11,6%
Сауалнамалар сондай-ақ балалардың өз ата-
аналарына бауыр басу деңгейін өлшеу үшін
де әзірленді. Ата-анаға бауыр басу дегеніміз –
баланың қамқорлық, қауіпсіздік және қорғалғаны
туралы сезімін қалыптастыратын, бала мен ата-
ана арасындағы (не қамқоршысы арасындағы)
қарым-қатынас (2).
Аталған жағдайда, ол
балалардың ата-анасының өздерінің мақсаттары
мен қызығушылықтарына қолдау көрсететінін,
қиындықтары мен алаңдаушылығын түсінетінін,
олардың не ойлайтынын, сезінетінін,
айтқандарын еститінін, өздеріне көмектесу үшін
уақыт бөлетінін сезінуін білдіреді. Ата-анаға ба-
уыр басу тәртіп пен білім беру сияқты тәрбие
аспектілерін ерекшеленеді (3).
Ата-анаға бауыр басу деңгейінің межелігі жеті
сұрақтан құралды, оларға жауап бере отырып,
балалар 14 ұпай жинай алады (Қосымшаның
1-кестесін қараңыз). 14 ұпайлық межеліктен 0 мен
7 ұпай аралығында жинаған балалардың ата-ана-
сына бауыр басу деңгейі төмен, ал 8 бен 14 ұпай
аралығында жинаған балалардың ата-аналары-
на бауыр басу деңгейі жоғары деп бағаланды.
3.4-кестеде, іріктемедегі барлық баланың 8,1%-
ының ғана ата-анасына бауыр басу деңгейі төмен
болған, ал 91,6%-ының
ата-анасына бауыр басу
деңгейі жоғары болып шыққан.
3.4-кесте. Ата-анасына бауыр басу
(сауалнама)
Ата-анасына бауыр басу
Іріктеме
N=4207
n
%
Төмен
340
8,1%
Жоғары
3852
91,6%
Тіршілік жағдайына, сыныптағы оқуына не-
месе қалалық не ауылдық өңірде тұруына
негізделген айырмашылықтың болмағаны
секілді, ұлдар мен қыздар арасында ата-анасына
бауыр басу тұрғысынан келгенде айырмашылық
байқалмады.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықпен байланысты
тәжірибе мен балалардың ата-анасына бауыр
басуы арасындағы байланысты түсінуге ұмтылыс
жасалды. 3.5-кесте көрсетілгендей, балалардың
көпшілігі ата-аналарына
бауыр басқандарымен,
отбасындағы зорлық-зомбылық туралы
хабарлаған балаларда отбасында тұрмыстық
зорлық-зомбылыққа ұшыраған балалармен
36
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
салыстырғанда (5,6%) ата-анасына бауыр
басу ықтималдығы айтарлықтай төмен болған
(19,7%). Бұл мәліметтер отбасындағы зорлық-
зомбылықтың бала-ата-ана қарым-қатынасына
және балалардың ата-анасына бауыр басуына
теріс ықпал ететіндігін көрсетеді.
3.5-кесте. Отбасындағы зорлық-
зомбылықтың ата-анасына бауыр басу
деңгейіне әсері (сауалнама)
Ата-анасына ба-
уыр басу деңгейі
төмен
N=4207
Ата-анасына ба-
уыр басу деңгейі
жоғары
N=4207
n
%
n
%
Отбасындағы
зорлық-зомбылық
Жоқ
190
5,6%
3227
94,4%
Иә
150
19,7%
610
80,3%
Ашу-ыза мен агрессияға бейімділік
Қолдағы бар мектептердегі зорлық-зомбылық
туралы зерттеулер мектепте зорлық-зомбылық
көрген балалардың мінездемесіне баса назар ау-
дарады, бірақ сол мектептегі зорлық-зомбылыққа
ұшыраған балалардың эмоциялары туралы
ақпарат аз. Ал, балалардың мінез-құлқына ашу-
ыза мен агрессия сияқты эмоциялар әсер ететіні
белгілі (3). Расында да, кейбір балалар өзінің
ашу-ыза мен агрессиялық эмоцияларын басқара
алмайды, бұл өзін-өзі бақылауды жоғалтып,
басқаларға қатысты агрессиялық әрекеттерге
баруға әкеледі.
Бұл зерттеу балалардың ашу-ыза
мен физикалық
агрессияға бейімділігін өлшеу мақсатында
әзірленді. Ашу-ыза межелігі мен физикалық
агрессия межелігі бес сұрақтан құралды
(Қосымшаның 2-кестесін қараңыз). Балалар екі
межелікте бар болғаны он ұпай ғана жинап ала
алады. Балалар 10 ұпайлық межелікте 0-ден
5 ұпайға дейін жинаса, ашу-ызаға бейімділігі
төмен және физикалық агрессияға бейімділігі
төмен деп, ал 6-дан 10 ұпай аралығында жинаса,
ашу-ызаға бейімділігі жоғары
және физикалық
агрессияға бейімділігі жоғары деп бағаланды.
3.6-кестеде көрсетілгендей, сауалнамаға
қатысқан 4207 баланың басым көпшілігі ашу-
ызаға бейімділігі төмен (70,9%) және физикалық
агрессияға бейімділігі төмен (70,2%) деп
бағаланған. Ал, сонымен бірге, балалардың
29,1%-ының ашу-ызаға бейімділігі жоғары және
29,8%-ының физикалық агрессияға бейімділігі
жоғары болған. Басқаша айтқанда, балалардың
шамамен үштен бірінің ашу-ыза мен физикалық
агрессия межелігі бойынша бейімділігі жоғары
болып шыққан.
3.6-кесте. Ашу-ыза мен физикалық агрес-
сия (сауалнама)
Іріктеме
N=4207
n
%
Ашу-ыза
Бейімділігі төмен
2982
70,9%
Бейімділігі жоғары
1225
29,1%
Физикалық агрессия
Бейімділігі төмен
2954
70,2%
Бейімділігі жоғары
1253
29,8%
3.1-суретте, балалардың ашу-ыза мен физикалық
агрессиясы бір-бірімен байланысты екені
көрсетілген (Қосымшаның 3-кестесін қараңыз).
Басқаша айтқанда, ашу-ызаға бейімділігі жоғары
балалардың (52,5%), ашу-ызаға бейімділігі
төмен (20,5%)
балалармен салыстырғанда,
физикалық агрессияға бейімділігі жоғары. Ал,
сонымен бірге, ашу-ызаға бейімділігі төмен
балалардың (79,5%), ашу-ызаға бейімділігі
жоғары (47,5%) балалармен салыстырғанда,
физикалық агрессияға бейімділігі де төмен
болған.
Сондай-ақ, балалардың отбасындағы зорлық-
зомбылық тәжірибесі мен олардың ашу-ыза мен
физикалық агрессияға бейімділігі арасындағы
байланысты түсіну үшін талдау жүргізілді. 3.7-ке-
стеде отбасындағы зорлық-зомбылық туралы
айтқан балалардың ашу-ызаға жоғары бейімділік
(47,9%) және физикалық агрессияға жоғары
бейімділік (39,5%) туралы айту мүмкіндігі де
отбасыларындағы зорлық-зомбылық туралы
еш нәрсе айтпаған балалармен салыстырғанда
біршама болған (сәйкесінше, 24,8% және
27,5%). Бұл деректер, зорлық-зомбылық,
ата-аналар
арасындағы төбелес, ұрыс-керіс,
психологиялық және физикалық зорлық-
зомбылыққа ұшырайтын балалар бар отбасы-
ларында өсіп келе жатқан балалардың эмоци-
ялары да қалыпты болмауына , ол ашу-ызаның
ұлғаюына, физикалық агрессияға бейімділіктің
артуына әкеледі. Осы қорытындыларға негізделе
