Қазақстан мектептердегі балаларғА Қатысты зорлық-зомбылықты бағалау

51
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
мазақтайтын. Маған күлетін, барлық қыздар 
менімен сөйлеспейтін, менімен бір партада 
отырғылары келмейтін. Олар мені ұрған емес, 
тек мазақтап, қорлайтын. Барлық қыздар мені 
келемеждеп, сыртымнан өсектейтін» [65].
«Кейбір қыздар маған тыныш сабақ оқытпайды. 
Олар мен туралы, басқа қыздар туралы түрлі 
өсек таратады. Бұл жиі қайталанады, ап-
тасына бір рет болады, мен бұдан шаршадым. 
Апта сайын оларға мен ешнәрсе айтпаймын. 
Олар мені ұрмайды, бірақ мазақтайтындары 
туралы біреуге айтсам, ұратындықтарын 
айтып, қорқытады. Олар бір топ қыз, ара-
сында өздерінің бір белсендісі бар. Олар оны 
тыңдайды, ылғи да қолдайды. Бұл өте ренішті, 
өйткені олар маған басқа оқушылардың көзінше 
ұрсады. Біздің жанжалымыз жалғасуда. Мен не 
істерімді білмеймін, мүмкін басқа мектепке ау-
ысып кетермін…» [61]. 
Қорқытып ақша алу
Әңгіме жүргізілген 402 баланың ішінде 20,0%-
ы (5-тен 1-і) бала мектептегі балалардан 
ақша тартып алып жатқанына куәгер болған 
және 9,0%-ы бопсалаудың құрбаны болғанын 
хабарлаған. Физикалық күш көрсету туралы 
өткен бөлімде мектептерде балалардан ақша 
бопсалайтын балалар жайлы және физикалық 
күш көрсету мен ақша бопсалаудың арасындағы 
байланыс туралы ақпарат ұсынылған. Осы 
бөлімде физикалық күш көрсету мен ақша 
бопсалаудың өзара байланысы жөнінде және 
мектепте балалардан ақша бопсалайтын 
балалардың мәселелері турасында қосымша 
мәліметтер келтіріледі (сауалнамаға қосылған 
ақша бопсалаудың өлшемі жайлы ақпарат алу 
үшін 3.13-кестені қараңыз). 
Ақша бопсалау жайлы айтқан көптеген бала 
өзге балалардан ақша бопсалайтын бала-
ларды қорқыту үшін және балалардың өз 
ақшасын оларға тез беруі үшін психологиялық 
және физикалық қысым көрсету тәсілін жиі 
қолданатынын көрсеткен. Кейбір балалардан 
аптасына ең аз дегенде екі-үш рет ақша бопса-
лайтын балаларға ақша беріп тұратын жайлар 
күтіледі. Кей жағдайларда балалар тіпті «сынып-
тастарымнан ақша талап етуге мәжбүрлейді, егер 
мен ақша әкелмесем, олар мені өлтіретінін айт-
ты» [209]. 
Өздерін бопсалаушыларға балалардың ақшасы 
болмай қалған кезде олар жиі физикалық 
соққыға жығылады. 
«Менде ақша жоқ болса, сол кезде мені ұрып-
соғады. Соңғы рет мені өткен жылы ұрып-соқты. 
Ал биыл ақша табуға тырысамын. Бұл аптасына 
екі рет болады. Әрине, өкінішті жағдай. Бүкіл де-
нем ауырсынады және барлық жерім көгеріп кет-
кен. Жоғары сыныптарда ер балалар арасында 
мектептің көшбасшысы бар, оны «бақылаушы» 
деп атайды. Ол бәрін шешеді» [180].
«Бір бала намысыма тиіп маған сес көрсетті. Ол 
бәріне ешқандай себеп-салдарсыз, тіпті қыздарға 
да солай дөрекілік танытады. Ол өзін осы жердің 
егесімін деп сезінеді, оған бәрі кешіріммен қарайды. 
Бәрі одан қорқады. Соңғы рет бұл жай өткен ап-
тада болды. Ол маған келді де, менен ақша та-
лап ете бастады. Ол маған ақшаны қайдан ала-
тынымда шаруасы жоқ екенін айтты. Сонда да 
мен оған ақша беруім керек екен, әйтпесе ол мені 
соққыға жықпақшы. Ол маған жиі ат тағып 
мазақтайды және менімен төбелеседі. Бірақ ме-
нен ақша талап еткені бірінші рет болды. Менен 
ақша талап еткен кезде ол мені қабырғаға 
қарай қысып, жағамнан ала түсті. Ол сондай-ақ 
күртешеме жармасып, кетіп бара жатқанымда 
мені теуіп жіберді. Ол жалғыз еді, ол әрқашан 
жалғыз жүреді: оның достары жоқ. Ешкім оны-
мен араласқысы келмейді. Бәрі одан қорқады және 
одан айналып қашады» [52].
Балалардың айтуынша, көп жағдайда кішкентай 
балалардан ақша бопсалайтын жоғары 
сыныптың балалары екен әрі физикалық және 
психологиялық қысым көрсетуді пайдаланады 
екен.
«Біздің мектепте үлкендер ақша жинайды. 
Егер ұялы телефоныңды тығып үлгермесең, оны 
да тартып алады. Егер оларға ақша бермесең, 
дәретханаға кіргізіп алып, ұрып-соғады. Олар 
сес көрсетеді, сосын ешкімге айтушы болмаңдар 
дейді. Егер айтсаң, осы ауылда өмір сүрмейсің 
дейді. Егер оларды көшеде келе жатып байқамай 
қалсаң, сені ұрып-соғады. Соңғы рет бұндай 
жағдай екі-үш күн бұрын болды. Ал шындап кел-
генде бұл – жиі-жиі болып тұратын жай. Олар 
8-сыныптың ер баласынан ақша талап етті, 
оларға ақша бермеген соң оны ұрып тастады. 
Мен бұны ешкімге айтқан жоқпын, бұл жайға 
достарыммен бірге куә болдым» [353].

52
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
«Менің ұғымымда өзге мектептің оқушылары 
біздің мектепке жиі келіп, әдеттегідей бұрышта 
күтіп отырып, кішкентай балаларға тиіседі. 
Олардан ақша бопсалайды, егер оларға ақша 
жоқ деп айтсаң, олар сенің қалтаңды тексереді. 
Мұндай жағдай менің сыныптасымның басынан 
өтті. Ол ешкімге ақша бермеді, сөйтсек оның 
қалтасында ақша болған екен. Оны сол үшін, 
шындықты бірден айтпағаны үшін ұрып-соқты» 
[211].
«Иә, мен күш көрсету жайларын өз көзіммен көрдім. 
Асханадан тамақтану үшін жоғары сыныптың ба-
лалары кішкентайлардан жиі ақша бопсалайтын. 
Бұны мен асхананың жанында көрдім. Сол оқушы 
жоғары сыныптың балаларына әкеп беру үшін өз 
сыныбына ақша жинауға кетті. Мұндай жағдай 
көп болады. Көбіне оқушыларда болады, олар ақша 
жинап, біреулерге (үлкендерге) беріп тұрады. 
Тағы бір жайға куә болдым: дәретхананың есігін 
ашқанымда үш баланың алдында бір оқушының 
жерде жатқанын көрдім. Ішіндегі біреуі әлгі балаға 
жақын келіп: «Басыңды унитазға тығамын!» – 
деді. Мен есікті жауып, кабинетке қашып кеттім. 
Төбемнен жай түскендей болды. Бұл биылғы оқу 
жылында болды» [379].
Балалар мектепте өзге балалардан ақша бопса-
лап қана қоймайды, кейде олар басқа балалар-
ды ұялы телефон, киім-кешек сияқты жеке зат-
тарын алып қояды. Кей жағдайларда олар тіпті 
асханадан сусын мен тамақ сатып алып беруге өз 
ақшаларын жұмсауды талап еткен.
«Жоғары сыныптың баласы мектеп асхана-
сынан тамақ пен сусын алып бер деп менің сы-
ныптасымды мәжбүрлейтін. Ол әлгі балаға 
ақшам жоқ, ештеңе сатып алмадым дегенде 
оны сабақтан кейін бір-екі рет ұрып кетіпті. 
Ол маған айтты. Бұл – екі апта бұрын болған 
жағдай. Егер оларға бүгін ештеңе сатып ала ал-
маймын десең, олар бүгінге және ертеңге ақша 
алып кел дейді» [193].
«Біздің мектептің балалары жаман. Сондықтан 
олар үнемі бір-бірімен төбелесіп жүреді. 
Дауласады да жатады және мұғалімдердің 
сөзін тыңдамайды. Тіпті мұғалімдердің өзін 
ұрған жағдайлар да болды. Мен 8-сыныптың 
баласының бір баладан күртешесін тартып алып 
жатқан жерін көрдім. Бұл жақында болды, бір-
екі апта бұрын болған жай» [255].
«Бізге темекі сатып алуға әмір берілген және 
жеке заттарымызды тартып алып, ақша та-
лап еткен жағдайлар болды. Бұл бір апта бұрын 
болған жай еді. Мұндай жағдай жиі болып 
тұрады: аптасына бір рет. Олар жай қолмен 
ұрады, ал сосын қолдарында не болса, сонымен 
ұратын болды» [236]. 
Жыныстық сипаттағы ишаралар мен қысым 
көрсету
Әңгіме жүргізілген 402 баланың ішінде 4,0%-
ы мектепте жыныстық сипаттағы ишаралар мен 
қысым көрсетуге куә болғанын хабарлады және 
3,0% бала өзге мектептің оқушылары тарапы-
нан жыныстық сипаттағы ишаралар мен қысым 
көрсетулердің құрбаны болған. Көп жағдайда мек-
тепте ер балалар тарапынан қыз балалар жыныстық 
сипаттағы ишаралар мен қысым көрсетуге ұшырап 
жатады. Бір баланың айтқанындай: «ер балалар 
қыздарды мазақтап, ат тағады» [137]; ал басқа 
екі баланың толықтыруы бойынша: «ер балалар 
қыздарды аяғынан шалып, оларды итеріп, жеке 
заттарын тартып алады» [125 ] және «ер балалар 
қыз балалардың құйрығынан шапалақтап ұрады» 
[136]. «Бір рет ұл бала менің құйрығымнан ұстап 
алды, сондай жиіркенішті еді, қатты ұялдым», – 
деп түсіндіреді бір қыз бала [137].
«Иә, олар мені дөрекілікпен ұстап алып, ары-бері 
жұлқылады. Қолдарым көгеріп қалды. Ұл балалар 
қыздарды келеке етіп күледі, оларды ренжітеді. 
Олар қыз баланы итереді, сосын басқасы 
итереді, сонымен бәріне қызық, ал қыз балаға бұл 
қызықсыз» [294].
Жоғарыда келтірілген мысалда айтылғандай, 
кейбір жағдайларда жыныстық сипаттағы иша-
ралар мен қысым көрсету шынымен жүзеге асып, 
жыныстық жақындасулардың (қыз балалардың 
сексуалды органдарына) барын көрсетеді және 
«қыз балаларды аяқтан шалып, етегінен тар-
тады; сенің арық болғаныңа олар күледі, бұл, 
әрине, жан ауыртатын жағдай» [28]. Бір баланың 
айтуынша, «мына бала қыздарға тиіседі, тіпті 
аяқтары мен кеудесіне де» [140]. Ал басқа бала 
былай дейді: «Біздің ұлдар қыздарға тиіседі, тіпті 
қыздарды ұстап алып, омырауына қол тигізеді, 
жүгіріп бара жатып құйрығынан шапалақтап ұрып 
кетеді. Мұндай жағдай қыздардың басында күнде 
болады» [94]. Өз мектептерінде ұл балалар тара-
пынан қысымға ұшыраған бес бала жыныстық