39
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ
ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
Осы зерттеуде қарастырылған мектептегі зорлық-
зомбылық пен кемсітушілік нысандары мынадай
әрекеттерді қамтыды:
• психологиялық зорлық-зомбылық (мазақтау
не келеке ету, қорқыту, басқа баланың заттары-
на ақау түсіру не тартып алу, басқа
балалардың
баланы жақсы көрмеуі үшін алдау);
• физикалық
зорлық-зомбылық
(итеру,
ығыстыру, аяқтан шалу не тебу, ұру, физикалық
жарақаттар, затпен/қарумен қорқыту не ша-
буыл жасау);
• ақша бопсалау (баладан
ақша бопсалау не
тартып алу);
• сексуалдық сипатта сөз айту мен қысым көрсету
(басқа баланың жыныстық мүшелеріне қол
тигізу/ұстап алу, басқа бала туралы сексуалды
сипаттағы әзілдер);
• кибербуллинг (баланы ұялту/қорқыту үшін
хабарлама не бейне жіберуге Интернетті/ұялы
телефонды пайдалану);
• кемсітушілік (қыздардың ар-намысына тиетін
сөздер айту, ұлтына, терісінің түсіне, киімі не
тұрған жеріне, дініне байланысты жағымсыз
қарым-қатынас/мазақтау, мүгедек болуы-
на байланысты жағымсыз қарым-қатынас/
мазақтау.
Бұл санаттар мектептердегі балаларға қатысты
зорлық-зомбылық пен кемсітушілік туралы
халықаралық әдебиет ұғымдарымен сәйкес
келеді.
3.11-кестеде, барлық іріктеп алынған 4207
баланың 66,2%-ының (3-тен 2-сі) соңғы жылы
мектепте зорлық-зомбылық пен кемсітушілікке
ұшырағаны көрсетілген.
Нақтырақ айтқанда,
балалардың 63,6%-ы (3-тен 2-сі) бала-
лар арасындағы зорлық-зомбылық пен
кемсітушіліктің куәгерлері, 44,7%-ы ба-
лалар арасындағы зорлық-зомбылық пен
кемсітушіліктің құрбандары, ал 24,2%-ы (4-тен
1-і) – өткен жылдың ішінде басқа балаларға
қатысты зорлық-зомбылық
пен кемсітушілік
жасағаны көрсетілген.
3.11-кестеде сондай-ақ зерттеу барысында
өлшенген зорлық-зомбылық түрлері келтіріледі.
Психологиялық зорлық-зомбылық бойынша,
балалардың 60,0%-ы өткен жылы мектепте
психологиялық зорлық-зомбылыққа ұшыраған,
оның ішінде балалардың 50,2%-ы (2-ден
1-і) психологиялық
зорлық-зомбылықтың
куәгерлері, 40,0%-ы, психологиялық зорлық-
зомбылықтың құрбандары және 14,0%-ының
өткен жылы мектепте психологиялық зорлық-
зомбылық жасағаны көрсетілген.
Ал физикалық зорлық-зомбылыққа келсек,
балалардың 52,8%-ы (2-ден 1-і) өткен жылы
мектепте физикалық зорлық-зомбылыққа
3.11-кесте. Балалардың мектепте зорлық-зомбылық пен кемсітушілікке ұшырауы (сауалнама)
Өткен жылдың ішінде:
Іріктеме N=4207
Барлық зорлық-
зомбылыққа
ұшырағандар1
Куәгерлер
Құрбандар
Куәгерлер
Құрбандар
n
%
N
%
n
%
n
%
Зорлық-зомбылық пен
кемсітушілік (барлық түрі)
2784
66,2%
2676
63,6%
1880
44,7%
980
24,2%
Психологиялық
зорлық-зомбылық
2523
60,0%
2113
50,2%
1684
40,0%
587
14,0%
Физикалық
зорлық-зомбылық
2220
52,8%
1985
47,2%
900
21,4%
660
15,7%
Ақша бопсалау
411
9,8%
358
8,5%
81
1,9%
25
0,6%
Жыныстық сипатта сөз
айту мен қысым көрсету
601
14,3%
312
7,4%
356
8,5%
121
2,9%
Кибербуллинг
128
3,0%
---
---
99
2,4%
42
1,0%
Кемсітушілік
1632
38,8%
1520
36,1%
654
15,5%
190
4,5%
1
Барлық зорлық-зомбылыққа ұшырағандар = куәгерлер + құрбандар + жасағандар (кейбір балалар екі
рөлде көрінген).
40
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
ұшыраған. Нақтырақ айтқанда, балалардың
47,2%-ы физикалық зорлық-зомбылықтың
куәгерлері, 21,4%-ы – физикалық зорлық-
зомбылықтың құрбандары, ал 15,7%-ы мектепте
физикалық зорлық-зомбылық жасаған.
3.11-кестеде сондай-ақ балалардың 9,8%-ы
өткен жылдың ішінде мектепте балалардың өзге
балалардан ақша бопсалағанын (тартып алғанын)
көргені белгілеген, оның ішінде балалардың өзге
балалардан ақша бопсалағанын көрген балалар –
8,5%, бопсалау құрбаны болған балалар – 1,9%
және өздері ақша бопсалаған балалар – 0,6%.
Жыныстық сипатта сөз айту мен қысым
көрсетуге келсек, балалардың 14,3%-ы мек-
тепте зорлық-зомбылықтың осы түріне кезіккен.
Нақтырақ айтқанда, өткен жылы 7,4%-ы ба-
лалар арасындағы жыныстық сипатта сөз айту
мен
қысым көрсетудің куәгері, 8,5%-ы құрбаны
болған, ал 2,9%-ы жыныстық сипатта сөздер
айтып, қысым көрсеткен. 3.11-кесте сондай-
ақ мектептегі кибербуллингтің де таралғанын
көрсетеді: балалардың 3,0%-ы өткен жылдың
ішінде кибербуллинге тап болған, оның ішінде
балалардың 2,4%-ы кибербуллинг құрбаны бол-
са, 1,0%-ы өздері кибербуллинг жасаған.
Сондай-ақ, 3.11-кестеде балалардың 38,8%-
ы (3-тен 1-і) өткен жылы балалар арасындағы
кемсітушілікке кезіккен. Атап айтқанда, 36,1%-
ы (3-тен 1-і) өткен жылдың ішінде мектептегі
балалар арасындағы кемсітушіліктің куәгерлері
болған, ал 15,5%-ы – кемсітушілік құрбаны
болған, қалған 4,5%-ы
өздері басқаларға
қатысты кемсітушілік жасаған.
Әдетте, мектепте зорлық-зомбылық пен
кемсітушіліктің куәгерлері және құрбандары
болған балалар мен зорлық-зомбылық,
кемсітушілікті өздері жасаған балалар
арасындағы шекара соншалықты қатты
ерекшеленбейді. Балалар қандай да бір санатқа
ғана кіріп қоймайды. Мысалы, мектептегі
зорлық-зомбылық пен кемсітушіліктің куәгері
болған бала осындай зорлық-зомбылықтың
құрбаны да болуы әбден мүмкін, сонымен бірге
басқа балаларға қатысты зорлық-зомбылық
және кемсітушілік
әрекеттерін өздері жасауы
да ықтимал. Бұдан бөлек, мектептегі зорлық-
зомбылық пен кемсітушілік құрбаны болған ба-
лалар өздерінің жанын ауыртқан басқа бала-
лардан өзін-өзі қорғау үшін зорлық-зомбылық
жасауы мүмкін. Бұл 3.12-кесте және 3.2-суретте
көрсетілген.
3.12-кестенің көрсетуінше, мектептегі зорлық-
зомбылық пен кемсітушілік куәгері болған бала-
лар мектептегі зорлық-зомбылық пен кемсітушілік
құрбаны болғанын да хабарлаған. Сондай-ақ,
мектептегі зорлық-зомбылық пен кемсітушілік
куәгері болған балалардың 34,8%-ы (3-тен 1-і)
өздері де мектепте зорлық-зомбылық жасап,
кемсітушілік көрсеткен.
3.12-кестеде сондай-ақ мектептегі зорлық-
зомбылықтың құрбаны болған балалардың
90,2%-ы мектептегі кемсітушіліктің куәгері
болғанын көрсетеді.
Мектептегі зорлық-зомбылық құрбаны болған
балалардың 37,9%-ы өздері де мектепте зорлық-
зомбылық пен кемсітушілік жасағаны туралы
айтқан.
3.12-кестенің көрсетуінше, өздері де мектеп-
те зорлық-зомбылық пен кемсітушілік жасаған
балалардың 92,1%-ы
сондай-ақ мектепте
3.12-кесте. Мектептегі зорлық-зомбылықтың куәгері, құрбаны және оны жасаған адамның
арасындағы айырмашылықтың бұлдырлығы (сауалнама)
Іріктеме N=4207
Куәгер
Құрбан
Зорлық-зомбылық
жасаған
n
%
n
%
n
%
Мектептегі зорлық-зомбылық пен
кемсітушіліктің куәгері
---
---
1688
66,2%
930
34,8%
Мектептегі зорлық-зомбылық пен
кемсітушіліктің құрбаны
1688
90,2%
---
---
713
37,9%
Мектепте зорлық-зомбылық пен
кемсітушілік жасаған балалар
930
92,1%
713
75,9%
---
---
