29
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Са¦ырауєµлаєтарды¦ Јзiне тЎн єандай єасиеттерi бар?
Гифа, мицеллий жЎне жемiстi денешiктер дегенiмiз не?
Са¦ырауєµлаєтар єандай Ўдiстермен кЈбейедi?
ТЈмен жЎне жо¬ары сатылы са¦ырауєµлаєтарды¦
бiр-бiрiнен айыр-
машылы¬ы єандай?
Тiршiлiкте ашытєы са¦ырауєµлаєтарын пайдалану єандай єµбы-
лысєа негiзделген?
јозыєµйрыє са¦ырауєµла¬ыны¦ даму кезе¦i єалай Јтедi?
Паразит са¦ырауєµлаєтарды¦ Јзiне тЎн єасиеттерi нелерден єµра лады?
јыналарды єандай а¬за деп есептеуге болады?
Селбестiк (симбиоз) тiршiлiк етудi¦ ма¦ызы єандай?
јыналар єандай жа¬дайларда тарал¬ан?
1.
2.
3.
ТЈмендегi кестенi толтыр:
¤зi¦ жасап тµр¬ан жерде єандай єыналар Јседi? Оларды
сипатта жЎне суретiн сал.
јыналарды атмосфера ауасыны‚¦ ластану дЎрежесiн аныєтауда
пайдалану¬а бола ма?
Са¦ырауєµлає
¤сiмдiктер
Жануарлар
µєсасты¬ы
Жасушаны¦ єµрылысы
јоректенуi
КЈбеюi
айырмашылы¬ы
µєсасты¬ы
айырмашылы¬ы
§ 7. Жануарлар дЇниесi
Жануарларды¦ єµрылысы, тiршiлiгi, сан алуанды¬ы, жеке жЎне та-
рихи дамуы, Жер бетiнде таралуы сияєты за¦дылыєтармен єызыєты
зоология пЎнiнде танысєансы¦.
Жануарлар мен Јсiмдiктер жалпы шы¬у тегi ортає тiрi а¬залар бо-
лып есептеледi. Мµны¦ дЎлелi ретiнде оларды¦ єµрылысы мен тiршiлi-
гiндегi бiрнеше µєсастыєтарды кЈрсетуге болады.
Жануарлар Јсiмдiктер мен са¦ырауєµлаєтар¬а µєсас жасушалы єµры-
лысєа ие. Химиялыє єµрамы мен басєа кЈптеген єасиеттерiнде (зат
алмасуы, тµєым єуалаушылы¬ы мен Јзгергiштiгi, єоздыр¬ышты¬ы)
жалпы µєсастыє бар. Сонымен бiрге жануарларды¦ Јсiмдiктерден ерек-
шеленiп тµратын бiрнеше єасиеттерi де мЎлiм. Оларды¦ е¦
негiзгi айы-
рмашылы¬ы — єоректенуiнде. КЈптеген Јсiмдiктер автотрофты а¬залар
болып есептеледi. Ал жануарлар гетеротрофтылар¬а жатады. Кейбiр жа-
нуарлар жылдам єоз¬алу єасиетiмен де ерекшеленедi. Ал Јсiмдiктердi¦
30
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
єимылы кЈзге тЇспейдi. Жануарлар жасушасында Јсiмдiктердегi сияєты
целлюлозалы єабыє пен вакуольдер жоє. Осы єасиеттi¦ Јзiн де барлыє
жануарлар¬а тиiстi деуге болмайды. ¤сiмдiктер мен жануарлар арасын-
да¬ы салыс тырмалы айырмашылыєтар оларды¦ ата-тегi бiр екендiгiн
бiлдiредi. Жануарларды¦ таби ¬атта¬ы ма¦ызын Јсiмдiктер тiршiлiгiнен
кЈру ге болады. ГЇлдi Јсiмдiк тердi¦ тоза¦дануында немесе µрыєтар мен
жемiс тердi¦ таралуында жа нуарлар Їлкен рЈл ойнайды. Жануарлар Ўр
тЇрлi єоректену тiзбектерi єµрамына єатысады, Јсiмдiктермен єорек-
тенетiн тЇрлер басєа жыртєыш жануарлар
Їшiн єорек ретiнде єызмет
атєарады.
Жануарлар топыраєты¦ пайда болу барысында да ма¦ызды. Жа-
уынєµрттар, єµмырсєалар мен басєа майда жЎндiктер топырає
єµрылысыны¦ єалыптасуына, оны¦ єµнарлылы¬ын арттыру¬а, топы-
раєты¦ сумен жЎне ауамен єамтамасыз етiлуiне єатысады. ¤сiмдiк
єалды¬ын жЎне жануар Јлекселерiн ыдыра татын а¬заларды¦ ерекше
санитарлыє ма¦ызы бар. Суда тiршiлiк ететiн кЈптеген жануарлар суды
тазалайтын — биосЇзгi а¬залар болып саналады.
Жабайы жЎне Їй жануарлары адамды Ўр тЇрлi азыє-тЇлiк Јнiм-
дерiмен єамтамасыз етуде єажеттi шикiзат болып есептеледi. Жабайы
жануар ларды¦ тЇрлерi Їй жануарларыны¦ тµєымдарын жаєсарту Їшiн
єызмет ететiн генофондты саєтайды. КЈптеген
жыртєыш жануарлар
ауыл жЎне орман шаруашылыєтарында тЇрлi зиянды жЎндiктердi
жоюда Їлкен рЈл ойнайды. Бiрає жануарларды¦ кейбiреулерi зиянды.
МЎселен, Јсiмдiк зиян кестерi ауыл шаруашылы¬ына Їлкен зиян кел-
тiредi: олар азыє-тЇлiк Јнiмдерi єорларын кемiредi, жЇннен, терiден,
а¬аштан дайындал¬ан материал дарды жарамсыз етедi. КЈп теген жануар-
ларды¦ тЇрлерi єауiптi ауруларды (безгек, єышыма жЎне басєалар)
єоздыр¬ыштар жЎне таратєыштар (шыбындар, бЇргелер жЎне басєалар)
ретiнде єатысады. Жануарлар дЇниесi екiге бЈлiнедi:
1. Бiр жасушалылар; 2. КЈп жасушалылар.
КЈп жасушалыларды¦ желiлiлер (хордалылар)
типiнен басєа бар-
лыє типтердi¦ Јкiлдерi
омыртєасыз жануарлар болып есептеледi. Бiр
жасушалылар таби¬атта ке¦ тарал¬ан. КЈптеген єарапайым жануарлар
те¦iздерде, тµщы су єоймаларында, ыл¬алды топыраєтарда жЎне басєа
а¬заларда тiршiлiк етуге бейiмделген. ўдетте єарапайым жа нуарлар Јте
µєсас болады. Денесi цитоплазмадан жЎне бiр яки бiр неше ядродан
єµрал¬ан. Цитоплазманы¦ сырты жµєа мембранамен орал ¬ан (19-сурет).
КЈп жасушалы жануарларда тiр шiлiк єµбылыстары арнайы мЇшелер-
31
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
Жануарлар басєа тiрi а¬залардан єандай єасиеттерiмен ерек-
шеленедi?
Жануарларды¦ таби¬атта¬ы рЈлi єандай?
Жануарларды¦ адам тiршiлiгiнде єандай ма¦ызы жЎне зияны бар?
Жануарлар дЇниесi неше топєа бЈлiнедi?
јарапайым жануарлардан эвглена жЎне инфузория кебiсшелерiнде
таксис єµбылысыны¦ о¦ды жЎне керi кЈрiнiстерiн тЎжiрибе жЇзiнде
кЈрсетiп бер.
ТЈмендегi кестенi толтыр
.
1.
2.
Амїба
¤згергiш
вакуоль
јарапайым жануарлар.
Кебiсше
19-сурет.
де, µлпа ларда жЎне жасу ша лар да жЇзеге
асы рылса, єара пайым жануарларда жа су-
шалар да¬ы
органоидтар ар єылы жЇредi.
Олар
жасанды аяєтар, талшыє тар немесе
кiр пiкшелер кЈме гiмен єоз ¬алады. КЈп-
теген єа рапайым жа нуар лар органи калыє
заттар мен єорек тенедi.
Ал автотрофтар фотосинтез жолы мен
єоректенедi. јара пайым жануар ларды¦
жасу шасы бЈлiну, жыныссыз жЎне жы-
ныстыє жол дармен кЈбейедi. Сыртєы
орта ны¦ Ўр тЇрлi Ўсе рiне єа ра пайым
жа нуар ларды¦ беретiн жауап реакциясы
не гiзiнен єоз¬алу арєылы жЇзеге асы ры-
лады, бµл
таксис деп ата лады. јара пайым
жануар ларды¦ ма ¦ыз ды биоло гиялыє
єа сиет терiнi¦ бiрi — єо лайсыз жа¬дай¬а
тЇсiп єал ¬анда
циста жасауында.
КЈп жасушалы жануарлар ды¦ денесi
єµрылысы Ўр тЇрлi жЎне сан алуан мiн-
деттердi атєаратын
сансыз жасу шалардан
єµрал¬ан. Олар Јз дер бестiгiнен айырылып, жалпы а¬заны¦ кейбiр
єµрамдыє бЈлiктерi ретiнде єызмет атєарады. КЈп жасу шалылар кЇр-
делi жеке дамуымен сипатталады. ёрыєтан¬ан жµмыртєа жасушадан
(партено генезде µрыєтанба¬ан жµмыртєа жасушасынан) жетiлген а¬за
єалыптасады. Мµнда µрыєтан¬ан жµмыртєа майдаланып, пайда бол¬ан
жасушаларды¦ бЈлiнуi нЎтижесiнде µрыєтан¬ан єабаттар жЎне
бастап-
єы мЇшелер єалыптасады (iv бЈлiмге єара).
