ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы

29
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Са¦ырауєµлаєтарды¦ Јзiне тЎн єандай єасиеттерi бар?
Гифа, мицеллий жЎне жемiстi денешiктер дегенiмiз не?
Са¦ырауєµлаєтар єандай Ўдiстермен кЈбейедi?
ТЈмен жЎне жо¬ары сатылы са¦ырауєµлаєтарды¦ бiр-бiрiнен айыр-
машылы¬ы єандай?
Тiршiлiкте ашытєы са¦ырауєµлаєтарын пайдалану єандай єµбы-
лысєа негiзделген?
јозыєµйрыє са¦ырауєµла¬ыны¦ даму кезе¦i єалай Јтедi?
Паразит са¦ырауєµлаєтарды¦ Јзiне тЎн єасиеттерi нелерден єµра лады?
јыналарды єандай а¬за деп есептеуге болады?
Селбестiк (симбиоз) тiршiлiк етудi¦ ма¦ызы єандай?
јыналар єандай жа¬дайларда тарал¬ан?
1.
2.
3.
ТЈмендегi кестенi толтыр:
¤зi¦ жасап тµр¬ан жерде єандай єыналар Јседi? Оларды 
сипатта жЎне суретiн сал.
јыналарды атмосфера ауасыны‚¦ ластану дЎрежесiн аныєтауда  
пайдалану¬а бола ма?
Са¦ырауєµлає
¤сiмдiктер
Жануарлар
µєсасты¬ы
Жасушаны¦ єµрылысы
јоректенуi
КЈбеюi
айырмашылы¬ы
µєсасты¬ы
айырмашылы¬ы
§ 7.  Жануарлар дЇниесi
Жануарларды¦ єµрылысы, тiршiлiгi, сан алуанды¬ы, жеке жЎне та-
рихи дамуы, Жер бетiнде таралуы сияєты за¦дылыєтармен єызыєты 
зоология пЎнiнде танысєансы¦. 
Жануарлар мен Јсiмдiктер жалпы шы¬у тегi ортає тiрi а¬залар бо-
лып есептеледi. Мµны¦ дЎлелi ретiнде оларды¦ єµрылысы мен тiршiлi-
гiндегi бiрнеше µєсастыєтарды кЈрсетуге болады. 
Жануарлар Јсiмдiктер мен са¦ырауєµлаєтар¬а µєсас жасушалы єµры-
лысєа ие. Химиялыє єµрамы мен басєа кЈптеген єасиеттерiнде (зат 
алмасуы, тµєым єуалаушылы¬ы  мен Јзгергiштiгi, єоздыр¬ышты¬ы) 
жалпы µєсастыє бар. Сонымен бiрге жануарларды¦ Јсiмдiктерден ерек-
шеленiп тµратын бiрнеше єасиеттерi де мЎлiм. Оларды¦ е¦ негiзгi айы-
рмашылы¬ы — єоректенуiнде. КЈптеген Јсiмдiктер автотрофты а¬залар 
болып есептеледi. Ал жануарлар гетеротрофтылар¬а жатады. Кейбiр жа-
нуарлар жылдам єоз¬алу єасиетiмен де ерекшеленедi. Ал Јсiмдiктердi¦ 

30
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
єимылы кЈзге тЇспейдi. Жануарлар жасушасында Јсiмдiктердегi сияєты 
целлюлозалы єабыє пен вакуольдер жоє. Осы єасиеттi¦ Јзiн де барлыє 
жануарлар¬а тиiстi деуге болмайды. ¤сiмдiктер мен жануарлар арасын-
да¬ы салыс тырмалы айырмашылыєтар оларды¦ ата-тегi бiр екендiгiн 
бiлдiредi. Жануарларды¦ таби ¬атта¬ы ма¦ызын Јсiмдiктер тiршiлiгiнен 
кЈру ге болады. ГЇлдi Јсiмдiк  тердi¦ тоза¦дануында немесе µрыєтар мен 
жемiс тердi¦ таралуында жа нуарлар Їлкен рЈл ойнайды. Жануарлар Ўр 
тЇрлi єоректену тiзбектерi єµрамына єатысады, Јсiмдiктермен єорек-
тенетiн тЇрлер басєа жыртєыш жануарлар Їшiн єорек ретiнде єызмет 
атєарады. 
Жануарлар топыраєты¦ пайда болу барысында да ма¦ызды. Жа-
уынєµрттар, єµмырсєалар мен басєа майда жЎндiктер топырає 
єµрылысыны¦ єалыптасуына, оны¦ єµнарлылы¬ын арттыру¬а, топы-
раєты¦  сумен  жЎне  ауамен  єамтамасыз  етiлуiне  єатысады.  ¤сiмдiк 
єалды¬ын жЎне жануар Јлекселерiн ыдыра татын а¬заларды¦ ерекше 
санитарлыє ма¦ызы бар. Суда тiршiлiк ететiн кЈптеген жануарлар суды 
тазалайтын — биосЇзгi а¬залар болып саналады.
Жабайы жЎне Їй жануарлары адамды Ўр тЇрлi азыє-тЇлiк Јнiм-
дерiмен єамтамасыз етуде єажеттi шикiзат болып есептеледi. Жабайы 
жануар ларды¦ тЇрлерi Їй жануарларыны¦ тµєымдарын жаєсарту Їшiн 
єызмет ететiн генофондты саєтайды. КЈптеген жыртєыш жануарлар 
ауыл жЎне орман шаруашылыєтарында тЇрлi зиянды жЎндiктердi 
жоюда Їлкен рЈл ойнайды. Бiрає жануарларды¦ кейбiреулерi зиянды. 
МЎселен, Јсiмдiк зиян кестерi ауыл шаруашылы¬ына Їлкен зиян кел-
тiредi: олар азыє-тЇлiк Јнiмдерi єорларын кемiредi, жЇннен, терiден, 
а¬аштан дайындал¬ан материал дарды жарамсыз етедi. КЈп теген жануар-
ларды¦ тЇрлерi єауiптi ауруларды (безгек, єышыма жЎне басєалар) 
єоздыр¬ыштар жЎне таратєыштар (шыбындар, бЇргелер жЎне басєалар) 
ретiнде єатысады. Жануарлар дЇниесi екiге бЈлiнедi: 
1. Бiр жасушалылар; 2. КЈп жасушалылар. 
КЈп жасушалыларды¦ желiлiлер (хордалылар) типiнен басєа бар-
лыє типтердi¦ Јкiлдерi омыртєасыз жануарлар болып есептеледi. Бiр 
жасушалылар таби¬атта ке¦ тарал¬ан. КЈптеген єарапайым жануарлар 
те¦iздерде, тµщы су єоймаларында, ыл¬алды топыраєтарда жЎне басєа 
а¬заларда тiршiлiк етуге бейiмделген. ўдетте єарапайым жа нуарлар Јте 
µєсас болады. Денесi цитоплазмадан жЎне бiр яки бiр неше ядродан 
єµрал¬ан. Цитоплазманы¦ сырты жµєа мембранамен орал ¬ан (19-сурет). 
КЈп жасушалы жануарларда тiр шiлiк єµбылыстары арнайы мЇшелер-

31
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
Жануарлар басєа тiрi а¬залардан єандай єасиеттерiмен ерек-
шеленедi?
Жануарларды¦ таби¬атта¬ы рЈлi єандай?
Жануарларды¦ адам тiршiлiгiнде єандай ма¦ызы жЎне зияны бар?
Жануарлар дЇниесi неше топєа бЈлiнедi?
јарапайым жануарлардан эвглена жЎне инфузория кебiсшелерiнде 
таксис єµбылысыны¦ о¦ды жЎне керi кЈрiнiстерiн тЎжiрибе жЇзiнде 
кЈрсетiп бер.
ТЈмендегi кестенi толтыр
. 
1.
2.
Амїба
¤згергiш 
вакуоль
 
јарапайым жануарлар.
Кебiсше
19-сурет.
де,  µлпа ларда  жЎне  жасу ша лар да  жЇзеге 
асы  рылса,  єара пайым  жануарларда  жа су-
шалар да¬ы  органоидтар ар єылы жЇредi. 
Олар жасанды аяєтар, талшыє тар немесе 
кiр пiкшелер  кЈме гiмен  єоз ¬алады.  КЈп-
теген  єа рапайым  жа нуар лар  органи калыє 
заттар мен  єорек  тенедi. 
Ал  автотрофтар  фотосинтез  жолы  мен 
єоректенедi.  јара пайым  жануар ларды¦ 
жасу шасы бЈлiну, жыныссыз жЎне жы-
ныстыє жол дармен кЈбейедi. Сыртєы 
орта  ны¦  Ўр  тЇрлi  Ўсе рiне  єа ра  пайым 
жа  нуар  ларды¦  беретiн  жауап  реакциясы 
не гiзiнен єоз¬алу арєылы жЇзеге асы ры-
лады, бµл таксис деп ата лады. јара пайым 
жануар ларды¦  ма ¦ыз  ды  биоло гиялыє 
єа сиет  терiнi¦  бiрi  —  єо лайсыз  жа¬дай¬а 
тЇсiп  єал ¬анда  циста жасауында. 
КЈп жасушалы жануарлар ды¦ денесi 
єµрылысы Ўр тЇрлi жЎне сан алуан мiн-
деттердi атєаратын сансыз жасу шалардан 
єµрал¬ан. Олар Јз дер бестiгiнен айырылып, жалпы а¬заны¦ кейбiр 
єµрамдыє бЈлiктерi ретiнде єызмет атєарады. КЈп жасу шалылар кЇр-
делi жеке дамуымен сипатталады. ёрыєтан¬ан жµмыртєа жасушадан 
(партено генезде µрыєтанба¬ан жµмыртєа жасушасынан) жетiлген а¬за 
єалыптасады. Мµнда µрыєтан¬ан жµмыртєа майдаланып, пайда бол¬ан 
жасушаларды¦ бЈлiнуi нЎтижесiнде µрыєтан¬ан єабаттар жЎне бастап-
єы мЇшелер єалыптасады (iv бЈлiмге єара).