A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

38
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
ўр  тЇрлi а¬заларды¦ эукариот жасушалары Јзiнi¦ єµрылысы 
жа¬ынан кЇрделiлiгiмен жЎне Ўр тЇрлiлiгiмен ерекшеленедi (22-сурет). 
Жасушалар атєаратын мiндеттерiне єарай Ўр тЇрлi: домалає (тµєым 
жЎне май жасушалары), жµлдыз тЎрiздес (бiрiктiрушi µлпа жасушалары), 
Јсiндi тЎрiздес (жЇйке жасушалары), амїба тЎрiздес, я¬ни Јзгергiш (лей-
коциттер жЎне кейбiр бiрiктiрушi µлпа жасушалары) пiшiнге ие болады.
Жасушалар Їлкен-кiшiлiгiне єарай да Ўр тЇрлi болады. КЈп жа¬-
дайларда олар Јте кiшкентай: 10—100 мкм-¬а те¦. Бiрає Јте Їлкен 
жасушалар да бар. МЎселен, єарбыз жасушаларын єарапайым кЈзбен 
баєылау¬а болады. Е¦ Їлкен жасушалар¬а єµстарды¦ тµєымы мысал 
бола алады.
Жасушалар Їлкен-кiшiлiгiне єарай тЇрлi салмаєєа ие. МЎселен, 
тЇйеєµс жµмыртєасыны¦ салма¬ы 100 г-нан 1,5 кг-¬а шейiн болады. Ал 
єызыл єан денешiктерi — эритроциттердi¦ салма¬ы 10
-9
 г, я¬ни, 0,000 
000 001 г.-¬а те¦.
Олар¬а єарапайым жануарлар (жал¬анаяєтылар, талшыєтылар, 
ин фузо риялар), са¦ырауєµлаєтар, жо¬ары сатылы Јсiмдiктер мен жа-
нуарлар кiредi. Эу кариоттыє жасушалар прокариоттарды¦ кЇр деленуi 
нЎтижесiнде пайда бол¬ан деген жорамал бар. ўрбiр жасуша 3 єµрам-
дыє бЈлiктен: сыртєы цито плазмалыє жар¬аєшадан,  цито плазмадан 
жЎне ядродан єµрал¬ан (40-беттегi 23-сурет).
Цитоплазма. Цитоплазмада бiрєатар єµрылымдар (органоидтар мен 
органеллалар) болады да, оларды¦ Ўрєайсысыны¦ Јзiне тЎн єасиет-
терi бар жЎне белгiлi мiндеттi атєару¬а арнайы бейiмделген. КЈптеген 
органоидтар барлыє жасушалар єµрамында µшырайды (митохондрия, 
жасуша орталы¬ы, Гольджи жиынты¬ы, рибосома, эндоплазмалыє тор, 
лизосома), ал басєалары тек белгiлi бiр тЇрдегi жасушаларда ¬ана бар 
(миофибрилла, кiрпiкше жЎне басєалар).
§ 12.  Эукариот жасушасы. Цитоплазма
ТЈмендегi кестенi толтыр.
Жасуша єµрылысыны¦ дЎрежелерiне єарай тiрi а¬заларды¦ атта-
рын жаз.
 
 Эукариоттар
Прокариоттар

39
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
A
Д
Г
Ж
Е
В
Б
      
A
Б-В-Г
      Д
      Е
      Ж
Жасуша пiшiндерi:
ЖЇйке жасушасы;
Эпителийлi жасуша;
Бiрiктiргiш жасуша;
Жµмыртєа жасуша;
Бµлшыєет жасушасы.
22-сурет.
Цитоплазма¬а Ўр тЇрлi заттар да жиналады. Олар кiрмелер деп атала-
ды. Бµлар цитоплазманы¦ (кейде ядроны¦) тµраєсыз єµрылысы болып 
саналады, органоидтардан Јзгешелiгi сол, олар жасушаны¦ тiршiлiгi 
барысында бiресе пайда болып, бiресе жоє болып тµрады. јатты кЇйде 
кездесетiн кiрмелер — гранулалар, ал сµйыє кЇйдегiсi — вакуольдер деп 
аталады. Зат алмасуы нЎтижесiнде жасушада та¬ы бiрнеше Јнiмдер: 
секреция жасайтын жасушаларда — аєуыз гранулалары, пигменттер 
немесе єорда¬ы єорек Јнiмдерi — глюкоген тЇйiршiктерi, май тамшы-
лары кездеседi.
Бµл жасуша жар¬аєшалы єµрылым¬а негiзделген. Со¬ан єарай жа-
суша єµрылымы бiртектi жар¬аєшалардан єµрал¬ан. Олар екi єабат 
липидтерден єµралады да,  iшкi жЎне сыртєы жа¬ынан аєуыз молеку-
лалары Ўр тЇрлi тере¦дiкке батып кiредi. 
Сыртєы цитоплазмалыє жар¬аєша барша жасушаларда µшырайды да, 
жасуша цитоплазмасын сыртєы ортадан бЈлiп тµрады. Тiрi жасушаны¦ 
Їстi¦гi жа¬ы Їздiксiз єоз¬алыста болады, онда дЈ¦естер мен ойыстар, 

40
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
толєын тЎрiздес тербелiс пайда болып, ол арєылы  макромолекулалар 
Їздiксiз ауысып тµрады. Цитоплазмалыє жар¬аєша жо¬ары берiктiкке 
жЎне иiлгiштiкке ие, ол аз ¬ана жараланса да, Јзiнi¦ бЇтiндiгiн оп-
о¦ай, тез єалпына келтiре алады.
Бiрає цитоплазмалыє жар¬аєша бiртегiс сызыєтан єµралма¬ан: ол 
Јте кЈп µсає са¦ылаулармен (пора) єамтамасыз етiлген. Олар арєылы 
жасу шаны¦ iшкi бЈлiгiне ферменттер жЎрдемiнде иондар мен кiшкене 
молеку лалы заттар Јтуi мЇмкiн. Сонымен бiрге мµндай заттар жасу-
шаны¦ iшiне тiкелей жар¬аєша арєылы да Јте алады, бµл пассив диф-
фузия емес, белсендi (актив) iрiктеп Јткiзу єµбылысы бол¬андыєтан, 
энергияны¦ жµмсалуын талап етедi.
Центриоль
Цитоплазмалыє 
мембрана
МикротЇтiкшеле
р
Митохондрия
Кiрпiк-
шелер
Вакуоль
Ядрошыє
Гольджи 
жиынты¬ы
Хро-
матин
Ядро 
мембра-
насы
Ядро
Рибосома
Эндоплазмалыє
    тор (тегiс)
Эндоплазмалыє
 тор (тЇйiршiк)
Лизосомалар
Лейкопласт
Хлоропласт
Жасуша 
єабы¬ы
¤СIМДIК­ЖАСУШАСЫ
ЖАНуАР ЖАСуШАСЫ
Аєуыз
талшыє-
тары
 
Жануар мен Јсiмдiк жасушасыны¦ єµрылысы 
 сызбасы.
23-сурет.
Вакуоль

41
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
 Жасуша¬а заттарды¦ Јтуi
 жЎне жасуша iшiнде зат-
 тарды¦ сi¦iрiлу сызбасы:
Фагоцитоз.
Пиноцитоз.
Сыртєы жар¬аєша. 
Эндоплазмалыє тор.  
Гольджи жиынты¬ы мен лизосома.
Лизосоманы¦ пино яки фагоцитозбен 
єосылуы.
Жасуша єµрылымдарын сi¦iруге 
дайындау.
Сi¦iру вакуолi.
Сi¦iрiлмеген єалдыєтарды¦ 
шы¬арылуы.
24-cурет.
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
Цитоплазмалыє  жар¬аєша арєылы кейбiр заттар о¦ай ¬ана Јтiп 
кетсе, ал басєалары тiптi Јтпейдi. МЎселен, К
+
 иондарыны¦ жасуша 
iшiндегi кЈлемi, оны¦ сыртына єара¬анда кЈбiрек болады. nа
+
 иондары 
керiсiнше жасушаны¦ сыртында кЈп. Жасуша жар¬аєшасыны¦ та¦дап 
Јткiзу єасиетi шала Јткiзгiштiк деп аталады. Жо¬арыда атал¬ан екi 
жолдан тыс, химиялыє єоспалар мен єатты тЇйiршiктер жасушаны¦ 
iшкi бЈлiгiне пиноцитоз жЎне фагоцитоз жолымен де Јтедi (24-сурет). 
Жасуша  жар¬аєшасында ойыс жер пайда болады да, оны¦ екi µшы 
жасушалар арасында¬ы сµйыєтыєты (пиноцитоз), яки єатты заттарды 
(фагоцитоз) бiрте-бiрте єамтып алып, бiр-бiрiмен тµтасады.
Цитоплазмалыє  жар¬аєшаны¦ та¬ы бiр мiндетi — кЈп жасушалы 
а¬заларды¦ µлпасында жасушалар арасында¬ы байланысты єамтамасыз 
етуi. Бµл, бiрiншiден, Јте кЈп бЇрмелер мен Јсiндiлер жасау; екiншiден, 
жасушалар тарапынан жасушалар арасында¬ы бос ке¦iстiктердi толты-
ратын Јте ты¬ыз бiрiктiргiш заттарды бЈлу арєылы жЇзеге асырылады. 
¤сiмдiк  жасушасы  да  дЎл  жануарлар  жасушасы  секiлдi  цитоплазма-
лыє жар¬аєшамен оралады. Бiрає бµдан тыс жануарлар жасушасында 
кездес пейтiн целлюлозадан єµрал¬ан єалы¦  жасуша  єабы¬ы болады. 
Жасуша єабы¬ында арнайы са¦ылаулар бар, кЈршi жасушаларды¦ эн-
доплазмалыє торлары бiр-бiрiмен тµтасып жатады.
9
1
2
3
4
5
6
7
8