38
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
ўр
тЇрлi а¬заларды¦ эукариот жасушалары Јзiнi¦ єµрылысы
жа¬ынан кЇрделiлiгiмен жЎне Ўр тЇрлiлiгiмен ерекшеленедi (22-сурет).
Жасушалар атєаратын мiндеттерiне єарай Ўр тЇрлi: домалає (тµєым
жЎне май жасушалары), жµлдыз тЎрiздес (бiрiктiрушi µлпа жасушалары),
Јсiндi тЎрiздес (жЇйке жасушалары), амїба тЎрiздес, я¬ни Јзгергiш (лей-
коциттер жЎне кейбiр бiрiктiрушi µлпа жасушалары) пiшiнге ие болады.
Жасушалар Їлкен-кiшiлiгiне єарай да Ўр тЇрлi болады. КЈп жа¬-
дайларда олар Јте кiшкентай: 10—100 мкм-¬а те¦. Бiрає Јте Їлкен
жасушалар да бар. МЎселен, єарбыз жасушаларын єарапайым кЈзбен
баєылау¬а болады. Е¦ Їлкен жасушалар¬а єµстарды¦ тµєымы мысал
бола алады.
Жасушалар Їлкен-кiшiлiгiне єарай тЇрлi салмаєєа ие. МЎселен,
тЇйеєµс жµмыртєасыны¦ салма¬ы 100 г-нан 1,5 кг-¬а шейiн болады. Ал
єызыл єан денешiктерi — эритроциттердi¦ салма¬ы 10
-9
г, я¬ни, 0,000
000 001 г.-¬а те¦.
Олар¬а єарапайым жануарлар (жал¬анаяєтылар, талшыєтылар,
ин фузо риялар), са¦ырауєµлаєтар, жо¬ары сатылы Јсiмдiктер мен жа-
нуарлар кiредi. Эу кариоттыє жасушалар прокариоттарды¦ кЇр деленуi
нЎтижесiнде пайда бол¬ан деген жорамал бар. ўрбiр жасуша 3 єµрам-
дыє бЈлiктен: сыртєы цито плазмалыє жар¬аєшадан, цито плазмадан
жЎне ядродан єµрал¬ан (40-беттегi 23-сурет).
Цитоплазма. Цитоплазмада бiрєатар єµрылымдар (органоидтар мен
органеллалар) болады да, оларды¦ Ўрєайсысыны¦ Јзiне тЎн єасиет-
терi бар жЎне белгiлi мiндеттi атєару¬а арнайы бейiмделген. КЈптеген
органоидтар барлыє жасушалар єµрамында µшырайды (митохондрия,
жасуша орталы¬ы, Гольджи жиынты¬ы, рибосома, эндоплазмалыє тор,
лизосома), ал басєалары тек белгiлi бiр тЇрдегi жасушаларда ¬ана бар
(миофибрилла, кiрпiкше жЎне басєалар).
§ 12. Эукариот жасушасы. Цитоплазма
ТЈмендегi кестенi толтыр.
Жасуша єµрылысыны¦ дЎрежелерiне єарай тiрi а¬заларды¦ атта-
рын жаз.
Эукариоттар
Прокариоттар
39
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
A
Д
Г
Ж
Е
В
Б
A
Б-В-Г
Д
Е
Ж
Жасуша пiшiндерi:
ЖЇйке жасушасы;
Эпителийлi жасуша;
Бiрiктiргiш жасуша;
Жµмыртєа жасуша;
Бµлшыєет жасушасы.
22-сурет.
Цитоплазма¬а Ўр тЇрлi заттар да жиналады. Олар
кiрмелер деп атала-
ды. Бµлар цитоплазманы¦ (кейде ядроны¦) тµраєсыз єµрылысы болып
саналады, органоидтардан Јзгешелiгi сол, олар жасушаны¦ тiршiлiгi
барысында
бiресе пайда болып, бiресе жоє болып тµрады. јатты кЇйде
кездесетiн кiрмелер —
гранулалар, ал сµйыє кЇйдегiсi —
вакуольдер деп
аталады. Зат алмасуы нЎтижесiнде жасушада та¬ы бiрнеше Јнiмдер:
секреция жасайтын жасушаларда — аєуыз гранулалары, пигменттер
немесе єорда¬ы єорек Јнiмдерi — глюкоген тЇйiршiктерi, май тамшы-
лары кездеседi.
Бµл жасуша жар¬аєшалы єµрылым¬а негiзделген. Со¬ан єарай жа-
суша єµрылымы бiртектi жар¬аєшалардан єµрал¬ан.
Олар екi єабат
липидтерден єµралады да, iшкi жЎне сыртєы жа¬ынан аєуыз молеку-
лалары Ўр тЇрлi тере¦дiкке батып кiредi.
Сыртєы цитоплазмалыє жар¬аєша барша жасушаларда µшырайды да,
жасуша цитоплазмасын сыртєы ортадан бЈлiп тµрады. Тiрi жасушаны¦
Їстi¦гi жа¬ы Їздiксiз єоз¬алыста болады, онда дЈ¦естер мен ойыстар,
40
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
толєын тЎрiздес
тербелiс пайда болып, ол арєылы макромолекулалар
Їздiксiз ауысып тµрады. Цитоплазмалыє жар¬аєша жо¬ары берiктiкке
жЎне иiлгiштiкке ие, ол аз ¬ана жараланса да, Јзiнi¦ бЇтiндiгiн оп-
о¦ай, тез єалпына келтiре алады.
Бiрає цитоплазмалыє жар¬аєша бiртегiс сызыєтан єµралма¬ан: ол
Јте кЈп µсає са¦ылаулармен (пора) єамтамасыз етiлген.
Олар арєылы
жасу шаны¦ iшкi бЈлiгiне ферменттер жЎрдемiнде иондар мен кiшкене
молеку лалы заттар Јтуi мЇмкiн. Сонымен бiрге мµндай заттар жасу-
шаны¦ iшiне тiкелей жар¬аєша арєылы да Јте алады, бµл пассив диф-
фузия емес, белсендi (актив) iрiктеп Јткiзу єµбылысы бол¬андыєтан,
энергияны¦ жµмсалуын талап етедi.
Центриоль
Цитоплазмалыє
мембрана
МикротЇтiкшеле
р
Митохондрия
Кiрпiк-
шелер
Вакуоль
Ядрошыє
Гольджи
жиынты¬ы
Хро-
матин
Ядро
мембра-
насы
Ядро
Рибосома
Эндоплазмалыє
тор (тегiс)
Эндоплазмалыє
тор (тЇйiршiк)
Лизосомалар
Лейкопласт
Хлоропласт
Жасуша
єабы¬ы
¤СIМДIКЖАСУШАСЫ
ЖАНуАР ЖАСуШАСЫ
Аєуыз
талшыє-
тары
Жануар мен Јсiмдiк жасушасыны¦ єµрылысы
сызбасы.
23-сурет.
Вакуоль
41
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II Б¤ЛIМ
Жасуша¬а заттарды¦ Јтуi
жЎне жасуша iшiнде зат-
тарды¦ сi¦iрiлу сызбасы:
Фагоцитоз.
Пиноцитоз.
Сыртєы жар¬аєша.
Эндоплазмалыє тор.
Гольджи жиынты¬ы мен лизосома.
Лизосоманы¦ пино яки фагоцитозбен
єосылуы.
Жасуша єµрылымдарын сi¦iруге
дайындау.
Сi¦iру вакуолi.
Сi¦iрiлмеген єалдыєтарды¦
шы¬арылуы.
24-cурет.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Цитоплазмалыє жар¬аєша арєылы кейбiр заттар о¦ай ¬ана Јтiп
кетсе, ал басєалары тiптi Јтпейдi. МЎселен, К
+
иондарыны¦
жасуша
iшiндегi кЈлемi, оны¦ сыртына єара¬анда кЈбiрек болады. nа
+
иондары
керiсiнше жасушаны¦ сыртында кЈп. Жасуша жар¬аєшасыны¦ та¦дап
Јткiзу єасиетi
шала Јткiзгiштiк деп аталады. Жо¬арыда атал¬ан екi
жолдан тыс, химиялыє єоспалар мен єатты тЇйiршiктер жасушаны¦
iшкi бЈлiгiне пиноцитоз жЎне фагоцитоз жолымен де Јтедi (24-сурет).
Жасуша жар¬аєшасында ойыс жер пайда болады да, оны¦ екi µшы
жасушалар арасында¬ы сµйыєтыєты
(пиноцитоз), яки єатты заттарды
(фагоцитоз) бiрте-бiрте єамтып алып, бiр-бiрiмен тµтасады.
Цитоплазмалыє жар¬аєшаны¦ та¬ы бiр мiндетi — кЈп
жасушалы
а¬заларды¦ µлпасында жасушалар арасында¬ы байланысты єамтамасыз
етуi. Бµл, бiрiншiден, Јте кЈп бЇрмелер мен Јсiндiлер жасау; екiншiден,
жасушалар тарапынан жасушалар арасында¬ы бос ке¦iстiктердi толты-
ратын Јте ты¬ыз бiрiктiргiш заттарды бЈлу арєылы жЇзеге асырылады.
¤сiмдiк жасушасы да дЎл жануарлар жасушасы секiлдi цитоплазма-
лыє жар¬аєшамен оралады. Бiрає бµдан тыс жануарлар жасушасында
кездес пейтiн целлюлозадан єµрал¬ан
єалы¦ жасуша єабы¬ы болады.
Жасуша єабы¬ында арнайы са¦ылаулар бар, кЈршi жасушаларды¦ эн-
доплазмалыє торлары бiр-бiрiмен тµтасып жатады.
9
1
2
3
4
5
6
7
8
