A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет6/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45

18
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
алєаптардан, шал шыє су лардан, Ўуiздер 
мен кЈлдерден кез дестiруге болады.
Носток — топ болып тiршi лiк ететiн 
балдырлар, олар жа¦ ¬ає немесе алхоры 
жемiсiнi¦  Їл кен дi гiндей,  жабысєає  єа-
быє пен єаптал ¬ан. Бµл топта¬ы шар 
тЎ рiздес  жасуша лар  мар жан  сияє ты,  Ўр 
тЇрлi бµрал ¬ан, жiп тЎрiздес кЈрiнiстерде 
орналасады. Носток тобы кЈбiнесе таулы 
аудандарда, бµлає, сай жЎне арыєтарда 
ке¦ тарал¬ан (8-сурет).
Сыртєы кЈрiнiсi жа¬ынан єара пайым 
кЈк жа сыл балдырлар сыртєы орта ны¦ 
єолай сыз жайларына бе йiмделгiш келедi. 
Сондыєтан да олар ды тµщы жЎне ащы 
сулардан, топырає бетiнен жЎне єайнар 
бµлаєтардан кездестiруге болады.
Орталыє Азия шЈлдерiнде кЈк жа-
сыл балдырлар топыраєты¦ пайда болу 
Їдерiсiне єатысады. Олар атмо сферада¬ы 
еркiн азотты игередi жЎне топыраєты азотпен байытады. Жапония мен 
јытайда ностокты¦ кейбiр тЇрлерi єорек ретiнде єолда нылады.
1.
2.
3.
4.
Азыє-тЇлiк Јнiмдерiн бактериялар Ўсерiнен єалай саєтау¬а 
болатынын аныєта.
Бактериялар арєылы єандай аурулар келiп шы¬уы мЇмкiн екенiн 
бiлiп ал.
Бактериялар арєылы пайда болатын аурулар¬а єарсы єандай кЇрес 
шаралары єолданылатынын тЇсiндiр.
Ауыл шаруашылы¬ы Јсiмдiктерiн Јсiруде бактерияларды¦ 
атєаратын рЈлi жа йында реферат жаз.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Бактерияларды¦ єµрылысында Јзiне тЎн єандай ерекшелiктер бар?
Бактериялар єандай жолдармен кЈбейедi?
јолайсыз жа¬дайларда бактерияларда єандай Јзгерiстер байєалады?
Бактерияларды¦ адамзат тiршiлiгiнде єандай ма¦ызы бар?
КЈк жасыл балдырлар жасушасыны¦ єµрылысы єандай?
КЈк жасыл балдырларды¦ адам Јмiрiндегi жЎне таби¬атта¬ы 
ма¦ызы єандай?
A    сыртєы кЈрiнiсi; 
Б    талломны¦ Їлкейтiлген 
     бiр бЈлiгi.
8-сурет.
 
Носток.
A
Б


19
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Эукариоттар
Эукариоттар — на¬ыз ядро мембранасына ие бол¬ан ядролы а¬за. 
Ядрода¬ы тµєым єуалау материалы хромосомаларда орналасєан. Жы-
ныстыє жолмен кЈбейедi, кейде µрыєтанбай да кЈбеюi (парте ногенез) 
мЇмкiн. Жасуша ортасы мен митотикалыє орта жiбi бар. Жасушаны¦ 
бЈлiнуi митоз жолымен жЇредi, пластидалар мен мито хондриялар¬а ие, 
сондай-ає жаєсы дамы¬ан эндоплазмалыє тор пайда болады. Талшыє-
тары кЇрделi єµрылысты. Атмосферада¬ы еркiн азот ты игермейдi. Не-
гiзiнен аэробтар, оны¦ кейбiр тЇрлерi ¬ана екiншi анаэробтар болып 
есептеледi. јоректенуi сi¦у жолымен автотрофты Ўрi голозой. Ас єоры-
т а  тын  вакуольдерi  бар.
Эукариоттар¬а Јсiмдiктер, са¦ырауєµлаєтар мен жануарлар дЇни-
есi енедi. Са¦ырауєµлаєтар мен жануарларды¦ Јсiмдiктерден айыр-
машылы¬ы сол — олар гетеротрофтыє Ўдiспен єоректенедi.
јазiргi кезде Јсiмдiктер екi тЇрлi: тЈменгi сатылы Јсiмдiктер жЎне 
жо¬ары сатылы Јсiмдiктер болып зерттеледi.
1. ТЈменгi сатылы Јсiмдiктер органикалыє Ўлемнi¦ бастапєы са ты -
ларында пайда бол¬ан. Олар сулы ортада яки  ыл¬алды жерлерде Јсуге 
бейiмделген, эволюциялыє даму барысында жаєсы жетiлмеген, єазiргi 
кЇнге дейiн кейбiреулерi єарапайым єµры лысын саєтап єал¬ан. ТЈменгi 
сатылы Јсiмдiктер бiр жасушалы, топ єµрайтын кЈп жа сушалы а¬за-
лар болып саналады, денелерi µлпалар¬а жЎне мЇшелерге бЈлiнбеген. 
Сондыєтан оларды¦ денесiн гаттана яки таллом деп атайды (20-беттегi 
9-сурет).
Бiр жасушалы Јсiмдiктерде тiрi а¬за¬а тЎн барлыє тiршiлiк єасиет-
терi бiр жасушада iске асады. Топтасєан жа¬дайларда тiршiлiк ететiн 
Јсiмдiктер бiр жЎне кЈп жасушалылар арасында тµратын а¬залар болып 
саналады. Мµндай а¬залар кейбiр жасушалар тобынан єµрал¬ан, Јз дер-
бестiгiн саєта¬ан кЇйде тiршiлiк ету тара пынан бiр-бiрiмен бай ла нысты 
екендiгi байєалады. Ал кЈп жасушалы  тЈменгi сатылы Јсiм дiктерде 
жасушалар арасында¬ы тiршiлiк мiндеттерi Јзара бЈлiнедi.
2. Жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi эволюциялыє даму жа¬ынан бiршама 
жастау деуге болады.
§­5.­¤сiмдiктер­дЇниесi


20
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
КЈптеген жо¬ары сатылы Јсiмдiктерде сабає, жапырає жЎне тамыр 
сияєты вегетативтi мЇшелер дамы¬ан, сонымен бiрге µлпалар¬а бЈлiнуi 
де баєыла нады. Олар сабає жапыраєты Јсiмдiктер деп аталады (10-су-
рет). КЈп жасушалы Јсiмдiктердi¦ денесi тiршiлiктi¦ тЇрлi мiндеттерiн 
атєаратын бiрнеше тЇрдегi жасушалардан єµрал¬ан. Жасушалары-
ны¦ бiр-бiрiнен пiшiнi мен єµрылысы жа¬ынан айырмашылы¬ы бар. 
Жасуша ларды¦ жетiлуi мен бейiмделуi арєылы оларда барлыє тiршiлiк 
єµбылыстары, я¬ни єоректену, тыныс алу, Јсу, кЈбею жЎне та¬ы басєа-
лар жЇзеге асады.
 
КЈп жасушалы кЈк жасыл балдырлар — тЈменгi сатылы Јсiмдiктер.
9-сурет.
    
Улотрикс
јабыє
Хроматофор
Цитоплазма
Ядро
Жалпы кЈрiнiсi
°лкейтiлген
кЈрiнiсi
јабыє
Хроматофор
Ядро
Нителла
Ульва
Спирогира


21
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
ГЇлдемейтiн жо¬ары 
сатылы Јсiмдiктер.
10-сурет.
Ша¦жапырає
Мамонт     
а¬ашы
Плаун
МЇк
¤сiмдiктердi¦­ таби¬ат­ пен­ адам­ тiршiлiгiндегi­ ма¦ызы.­ ¤сiмдiктер 
єабаты биосферада тiршiлiктi басєаруда ма¦ызды рЈл ойнайды. Ол 
жердi¦ газ алмасуына, су тепе-те¦дiгiне, ауа райына Ўсер етедi, топы-
раєты¦ пайда болуына єаты сады. Оны кЇйреуден саєтайды. Жануарлар 
дЇниесiнi¦ тiршiлiгiн белгiлеп бередi. ¤сiмдiк биологиялыє ортада¬ы 
заттарды¦ айналымында, я¬ни атмосфера — топырає — тiрi  а¬за  жЇйесiне 
белсене єатысады. ¤сiмдiктер єорша¬ан ортаны¦ тазалы¬ын саєтауда 
ма¦ызды. Бiрає Јсiмдiктер айналаны¦ ластануынан зиян шегедi. Ол 
Їшiн Јсiм дiктердi уландыратын заттардан саєтауды¦ iс-шара ларын 
жЇзеге асыру керек.
¤сiмдiктер дЇниесi Ўр тЇрлi шикiзаттарды¦ (азыє-тЇлiк, жем-шЈп, 
дЎрi-дЎрмек, єµрылыс материалдары жЎне т.б.) єайнар кЈзi болып есеп-
теледi. Адамзат ежелден жабайы Јсiмдiктердi Јзiнi¦ єажетiн єана¬ат-
тандыру Їшiн пайдаланып келген. НЎтижеде таби¬и Јсiмдiктер єабаты 
бµзыл¬ан, ал пайдалы Јсiмдiктердi¦ єоры азайып кеткен (22-беттегi 
11-сурет).
јазiргi дЎуiрдегi е¦ Їлкен дiлгiрлiктердi¦ бiрi — таби¬атты єор¬ау 
жЎне оны¦ ресурстарын тиiмдi пайдалану болып саналады. Осы дiлгiр-
лiк кейбiр мемлекеттер аума¬ында ¬ана емес, барлыє мемлекеттер ара-
сында шешiлуi керек. Егемендi ¤збекстан Республикасында таби¬атты 


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау