A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет8/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   45

26
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
да бола бастайды, бµл оны¦ жапырає тарыны¦ мезгiлсiз ерте тЈгiлуiне 
себеп болады.
Орталыє Азия жа¬дайында вилт ауруы маєтаны¦ апаты болып 
саналады. Вилт єоза тамыры арєылы Јтiп, саба¬ыны¦ Јзегiне зиян 
тигiзедi де, оны¦ єалыпты Јсуiн бµзады. Вилт ауруына шалдыєєан 
Јсiмдiк кЈбiнесе єурап бiтедi немесе бiр мЇшесi солып, шiридi.
Бµл ауру¬а єарсы кЇресу шараларыны¦ бiрi — шаруашылыєтарда 
алмас тырып егу тЎртiбiн дµрыс µйымдастыру, вилтке шыдамды жа¦а 
маєта сµрыптарын табу, топыраєты тере¦ Ўрi сапалы Ј¦деуден Јткiзу, 
жергiлiктi ты¦айтєыштарды пайдалану жЎне т.б.
Са¦ырауєµлаєтарды¦ ма¦ызы. Са¦ырауєµлаєтар таби¬атта Јте кЈп 
тара¬ан жЎне Їлкен ма¦ыз¬а ие. Олар таби¬атта зат алмасуына єатыса-
ды. Бактериялармен бiрге органикалыє заттарды¦: Јсiмдiк єалдыєта-
рыны¦ жЎне жануарлар Јлiмтiктерiнi¦ ыдырауы негiзiнен са¦ырау-
єµлаєтарды¦ єатысуымен болады.
Топыраєта сан алуан са¦ырауєµлає топтары кездеседi. Са¦ырау-
єµлаєтар сапрофиттер ретiнде томарлар мен тамыр єалдыєтарында 
тiршiлiк етедi. Кейбiр са¦ырауєµлаєтар жо¬ары сатылы Јсiмдiктермен 
симбиоз тЇрiнде жасайды да, микориза пайда болады. Дегенмен кей 
са¦ырау єµлаєтар орман шаруашылы¬ына зиян келтiредi. Мамандарды¦ 
мЎлiме тiне єара¬анда, а¬аштарды шiрiтетiн са¦ырауєµлаєтар оны¦ 30%-
ын мЇлдем жарамсыз жа¬дай¬а келтiруi мЇмкiн екен.
Микориза — жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi¦ тамыры мен са¦ырауєµ-
лаєтарды¦ симбиоз тiршiлiк етуiнен єµралады. јµрлыєта тарал¬ан 
кЈптеген Јсiмдiктер топыраєта¬ы са¦ырауєµлаєтармен осындай ын-
тымаєтастыєта тiршiлiк етедi. Микориза єµрылысына єарай екi негiзгi 
тЇрге бЈлiнедi: сыртєы (эктотроф) жЎне iшкi (эндотроф). Эктотроф 
микоризада Јсiмдiк тамырыны¦ iшкi µшын ны¬ыз єабыє кЈрiнiсiнде 
са¦ырауєµлає мице лийi орап алады. Эндотроф микоризада са¦ырау-
єµлає тамырды¦ iшкi µлпаларына кiрiп алады.
Сыртєы микориза негiзiнен ормандарда¬ы єайы¦, емен а¬аштарында 
жЎне єылєан жапыраєты а¬аштарда болады. Са¦ырауєµлає а¬аш та-
мырынан кЈмiр суды жЎне дЎрумендердi тартып алады. Сонымен бiрге 
топыраєты¦ шiрiндiсi єµра мында¬ы аєуыздарды аминєышєылдар¬а 
ыды ратады. Аминєышєыл дарды¦ бiр бЈлiгiн Јсiмдiктi‚¦ Јзi игередi. 
Бµдан тыс са¦ырауєµлає а¬ашты¦ тамыр жЇйесiнi¦ сi¦iру кЈлемiн кЇ-
шейтедi, ал бµл Јз кезегiнде єµнарсыз топыраєта  Јсiп жатєан а¬аштар 
Їшiн аса пайдалы болады.


27
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Са¦ырауєµлає мицелиi
Балдыр жасушалары
јабыршаєты 
(жабысєає) єына жЎне 
оны¦ талломыны¦ 
кЈлдене¦ єимасы.
17-сурет.
iшкi микориза кЈбiнесе шЈптесiн Јсiмдiктерде кездеседi. Алайда 
оны¦ симбиоз тiршiлiгiндегi рЈлi туралы мЎлiметтер жеткiлiктi емес.
Кейбiр са¦ырауєµлаєтар паразит а¬залар ретiнде Јсiмдiктер мен жа-
нуарлар¬а Ўр тЇрлi ауруларды алып келедi. Жеуге болатын са¦ырауєµ-
лаєтар єорек ретiнде ма¦ызды. Са¦ырауєµлаєтарды¦ кейбiр тЇрлерi ан-
тибиотиктер мен дЎрумендер алуда, сонымен єатар тµрмыста ашытєы 
ретiнде ке¦ пайдаланылады.
јыналар. јыналар — тiрi а¬заларды¦ Јзiне тЎн тобынан,  са¦ырау-
єµлаєтар мен су балдырларыны¦ симбиоз тiршiлiгiнен пайда бол¬ан 
Јсiмдiк (17-сурет). Оны лишайник деп те атайды.
јыналарды¦ 26000-¬а жуыє тЇрi мЎлiм. јыналар денесiнi¦ тЇсi мен 
пiшiнi Ўр тЇрлi. јыналар — споралар кЈмегiмен, сондай-ає вегетативтiк 
жолмен кЈбейетiн автотроф а¬за. Вегетативтi кЈбеюi лишайник талло-
мында пайда болатын Јсiндiлер мен оларды¦ єолайлы жа¬дай¬а тЇсiп 
дамуы арєылы жЇзеге асырылады. јыналар сыртєы кЈрiнiсiне єарай 
Їшке бЈлiнедi (28-беттегi 18-сурет): 1. Жабысєає. 2. Жапырає тЎрiздес. 
3. Бµтає тЎрiздес.
јыналар барлыє жерлерде Јсе бередi, таби¬атта Јте ке¦ тара¬ан. 
Олар бас єа Јсiмдiктер жасай алмайтын жерлерде де кездеседi. јына-
лар жар тастар мен єµздарда, шЈл-шЈлейттерде, а¬аш дi¦дерi мен бµтає 
єабыєтарында Јседi.
јыналар тундра мен орман тундрасында ке¦ тарал¬ан. Оларды (Кла-
дония тобы) солтЇстiк ᵬылары єорек ретiнде пайда ланады. јµнарсыз 
жерлерде тiршiлiк ететiн єыналар басєа Јсiмдiктер тобыны¦ дамуына 
мЇмкiндiк жасайды. јыналар субстраттан жЎне єорша¬ан ортадан 
ЎртЇрлi химиялыє заттарды, сондай-ає радиоактивтi заттарды да жи-


28
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
наєтайды. Таза ауаны талап ететiн єыналарды атмосфера ауасыны¦ 
ластану дЎрежесiн аныєтайтын индикатор ретiнде пай далану¬а болады.
Кейбiр єыналар тоєымашылыєта бояу ретiнде, медицина мен 
парфю мерия саласында єолданылады. Сондай-ає ормандарда, Ўсiресе 
єара¬ай ормандарында жЎне а¬ашы кесiлген ала¦дарда єыналар тµтас 
жабын жасайды. Бµ¬ан кладонияны¦ (Кladonia) бiрнеше тЇрлерi єа-
тысады. А¬аш єабы¬ында саєалды уснея (usnea barbata), таспа тЎрiздi 
эверниялар (Еvernia рrunastri), жасыл-сар¬ыш жЎне алтын ре¦дес — 
хантория париентина сары жабын єµрайды.
јыналарды¦ химиялыє єµрамы да бiраз кЇрделiрек. Оларда хитин, 
лишайник крахмалы деп аталатын лихенин, дисахаридтерден: сахароза, 
Ўр тЇрлi ферменттер, мысалы, амилаза, кЈптеген амин кышєыл дар, С, 
В
6
, В
12
  дЎрумендерi кездеседi.
јыналарды¦ адам тiршiлiгiндегi ма¦ызы орасан зор. Олар  солтЇс тiк 
ᵬылары Їшiн жемшЈп ретiнде жµмсалады. јыналардан бЈлiп алын¬ан 
экстрактiлер парфюмерия, косметика Јнiмдерiне Јзiне тЎн хош иiс беру 
Їшiн пайда ланылады. ШЈлдер мен шЈлейттерде кездесетiн єына — ман-
ник тамає ретiнде єолданылады. Олар єµнарсыз шЈлдерде, тастаєтарда 
пайда болып, тау жыныстарыны¦ Їгiтiлуiне кЈмектеседi. јыналар єу-
рап бiткен со¦ шiрiп, шiрiкке айналады. °гiтiлген тау жыныстарынан 
жЎне сол шiрiктен жµєа топырає єатпары пайда болады.
јабыршаєты 
(жабысєає)  
бацидия
Жапыраєты 
пармелия
Бµтаєты              Саєалды
кладония         уснея
 
јынаны¦ 
тЇрлерi.
18-сурет.


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау