ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы

26
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
да бола бастайды, бµл оны¦ жапырає тарыны¦ мезгiлсiз ерте тЈгiлуiне 
себеп болады.
Орталыє Азия жа¬дайында вилт ауруы маєтаны¦ апаты болып 
саналады. Вилт єоза тамыры арєылы Јтiп, саба¬ыны¦ Јзегiне зиян 
тигiзедi де, оны¦ єалыпты Јсуiн бµзады. Вилт ауруына шалдыєєан 
Јсiмдiк кЈбiнесе єурап бiтедi немесе бiр мЇшесi солып, шiридi.
Бµл ауру¬а єарсы кЇресу шараларыны¦ бiрi — шаруашылыєтарда 
алмас тырып егу тЎртiбiн дµрыс µйымдастыру, вилтке шыдамды жа¦а 
маєта сµрыптарын табу, топыраєты тере¦ Ўрi сапалы Ј¦деуден Јткiзу, 
жергiлiктi ты¦айтєыштарды пайдалану жЎне т.б.
Са¦ырауєµлаєтарды¦ ма¦ызы. Са¦ырауєµлаєтар таби¬атта Јте кЈп 
тара¬ан жЎне Їлкен ма¦ыз¬а ие. Олар таби¬атта зат алмасуына єатыса-
ды. Бактериялармен бiрге органикалыє заттарды¦: Јсiмдiк єалдыєта-
рыны¦ жЎне жануарлар Јлiмтiктерiнi¦ ыдырауы негiзiнен са¦ырау-
єµлаєтарды¦ єатысуымен болады.
Топыраєта сан алуан са¦ырауєµлає топтары кездеседi. Са¦ырау-
єµлаєтар сапрофиттер ретiнде томарлар мен тамыр єалдыєтарында 
тiршiлiк етедi. Кейбiр са¦ырауєµлаєтар жо¬ары сатылы Јсiмдiктермен 
симбиоз тЇрiнде жасайды да, микориза пайда болады. Дегенмен кей 
са¦ырау єµлаєтар орман шаруашылы¬ына зиян келтiредi. Мамандарды¦ 
мЎлiме тiне єара¬анда, а¬аштарды шiрiтетiн са¦ырауєµлаєтар оны¦ 30%-
ын мЇлдем жарамсыз жа¬дай¬а келтiруi мЇмкiн екен.
Микориза — жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi¦ тамыры мен са¦ырауєµ-
лаєтарды¦ симбиоз тiршiлiк етуiнен єµралады. јµрлыєта тарал¬ан 
кЈптеген Јсiмдiктер топыраєта¬ы са¦ырауєµлаєтармен осындай ын-
тымаєтастыєта тiршiлiк етедi. Микориза єµрылысына єарай екi негiзгi 
тЇрге бЈлiнедi: сыртєы (эктотроф) жЎне iшкi (эндотроф). Эктотроф 
микоризада Јсiмдiк тамырыны¦ iшкi µшын ны¬ыз єабыє кЈрiнiсiнде 
са¦ырауєµлає мице лийi орап алады. Эндотроф микоризада са¦ырау-
єµлає тамырды¦ iшкi µлпаларына кiрiп алады.
Сыртєы микориза негiзiнен ормандарда¬ы єайы¦, емен а¬аштарында 
жЎне єылєан жапыраєты а¬аштарда болады. Са¦ырауєµлає а¬аш та-
мырынан кЈмiр суды жЎне дЎрумендердi тартып алады. Сонымен бiрге 
топыраєты¦ шiрiндiсi єµра мында¬ы аєуыздарды аминєышєылдар¬а 
ыды ратады. Аминєышєыл дарды¦ бiр бЈлiгiн Јсiмдiктi‚¦ Јзi игередi. 
Бµдан тыс са¦ырауєµлає а¬ашты¦ тамыр жЇйесiнi¦ сi¦iру кЈлемiн кЇ-
шейтедi, ал бµл Јз кезегiнде єµнарсыз топыраєта  Јсiп жатєан а¬аштар 
Їшiн аса пайдалы болады.

27
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Са¦ырауєµлає мицелиi
Балдыр жасушалары
јабыршаєты 
(жабысєає) єына жЎне 
оны¦ талломыны¦ 
кЈлдене¦ єимасы.
17-сурет.
iшкi микориза кЈбiнесе шЈптесiн Јсiмдiктерде кездеседi. Алайда 
оны¦ симбиоз тiршiлiгiндегi рЈлi туралы мЎлiметтер жеткiлiктi емес.
Кейбiр са¦ырауєµлаєтар паразит а¬залар ретiнде Јсiмдiктер мен жа-
нуарлар¬а Ўр тЇрлi ауруларды алып келедi. Жеуге болатын са¦ырауєµ-
лаєтар єорек ретiнде ма¦ызды. Са¦ырауєµлаєтарды¦ кейбiр тЇрлерi ан-
тибиотиктер мен дЎрумендер алуда, сонымен єатар тµрмыста ашытєы 
ретiнде ке¦ пайдаланылады.
јыналар. јыналар — тiрi а¬заларды¦ Јзiне тЎн тобынан,  са¦ырау-
єµлаєтар мен су балдырларыны¦ симбиоз тiршiлiгiнен пайда бол¬ан 
Јсiмдiк (17-сурет). Оны лишайник деп те атайды.
јыналарды¦ 26000-¬а жуыє тЇрi мЎлiм. јыналар денесiнi¦ тЇсi мен 
пiшiнi Ўр тЇрлi. јыналар — споралар кЈмегiмен, сондай-ає вегетативтiк 
жолмен кЈбейетiн автотроф а¬за. Вегетативтi кЈбеюi лишайник талло-
мында пайда болатын Јсiндiлер мен оларды¦ єолайлы жа¬дай¬а тЇсiп 
дамуы арєылы жЇзеге асырылады. јыналар сыртєы кЈрiнiсiне єарай 
Їшке бЈлiнедi (28-беттегi 18-сурет): 1. Жабысєає. 2. Жапырає тЎрiздес. 
3. Бµтає тЎрiздес.
јыналар барлыє жерлерде Јсе бередi, таби¬атта Јте ке¦ тара¬ан. 
Олар бас єа Јсiмдiктер жасай алмайтын жерлерде де кездеседi. јына-
лар жар тастар мен єµздарда, шЈл-шЈлейттерде, а¬аш дi¦дерi мен бµтає 
єабыєтарында Јседi.
јыналар тундра мен орман тундрасында ке¦ тарал¬ан. Оларды (Кла-
дония тобы) солтЇстiк ᵬылары єорек ретiнде пайда ланады. јµнарсыз 
жерлерде тiршiлiк ететiн єыналар басєа Јсiмдiктер тобыны¦ дамуына 
мЇмкiндiк жасайды. јыналар субстраттан жЎне єорша¬ан ортадан 
ЎртЇрлi химиялыє заттарды, сондай-ає радиоактивтi заттарды да жи-

28
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
наєтайды. Таза ауаны талап ететiн єыналарды атмосфера ауасыны¦ 
ластану дЎрежесiн аныєтайтын индикатор ретiнде пай далану¬а болады.
Кейбiр єыналар тоєымашылыєта бояу ретiнде, медицина мен 
парфю мерия саласында єолданылады. Сондай-ає ормандарда, Ўсiресе 
єара¬ай ормандарында жЎне а¬ашы кесiлген ала¦дарда єыналар тµтас 
жабын жасайды. Бµ¬ан кладонияны¦ (Кladonia) бiрнеше тЇрлерi єа-
тысады. А¬аш єабы¬ында саєалды уснея (usnea barbata), таспа тЎрiздi 
эверниялар (Еvernia рrunastri), жасыл-сар¬ыш жЎне алтын ре¦дес — 
хантория париентина сары жабын єµрайды.
јыналарды¦ химиялыє єµрамы да бiраз кЇрделiрек. Оларда хитин, 
лишайник крахмалы деп аталатын лихенин, дисахаридтерден: сахароза, 
Ўр тЇрлi ферменттер, мысалы, амилаза, кЈптеген амин кышєыл дар, С, 
В
6
, В
12
  дЎрумендерi кездеседi.
јыналарды¦ адам тiршiлiгiндегi ма¦ызы орасан зор. Олар  солтЇс тiк 
ᵬылары Їшiн жемшЈп ретiнде жµмсалады. јыналардан бЈлiп алын¬ан 
экстрактiлер парфюмерия, косметика Јнiмдерiне Јзiне тЎн хош иiс беру 
Їшiн пайда ланылады. ШЈлдер мен шЈлейттерде кездесетiн єына — ман-
ник тамає ретiнде єолданылады. Олар єµнарсыз шЈлдерде, тастаєтарда 
пайда болып, тау жыныстарыны¦ Їгiтiлуiне кЈмектеседi. јыналар єу-
рап бiткен со¦ шiрiп, шiрiкке айналады. °гiтiлген тау жыныстарынан 
жЎне сол шiрiктен жµєа топырає єатпары пайда болады.
јабыршаєты 
(жабысєає)  
бацидия
Жапыраєты 
пармелия
Бµтаєты              Саєалды
кладония         уснея
 
јынаны¦ 
тЇрлерi.
18-сурет.