A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына

35
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
1
м
µ (миллимикрон), микронны¦ (µ)  мы¦нан бiрi 1µ, (микрон)  миллиметрдi¦ мы¦нан бiрi.
1.
2.
3.
4.
Жарыє микроскобы нысанды єалай Їлкейтедi?
Жарыє микроскобыны¦ Їлкейтетiн бЈлiгiне нелер жатады?
Электрондыє микроскоп кескiндi неше есе Їлкейтедi?
Цитохимия Ўдiсiмен нелер аныєталады?
1.
2.
Жасушалар єандай Ўдiстермен зерттеледi?
Микроскоптар нысанды єалай Їлкейтетiнiн тЇсiндiр.
аныєталады. Осы нЇктелер бiр-бiрiне Јте жаєын бол¬анда, олардан 
шы¬атын жарыє толєындары бiр уаєытта єайтады  жЎне адамны¦ кЈзi 
екi кескiндi емес, тек бiр кескiндi ¬ана кЈредi.
Бiрдей Їлкейтетiн микроскопты¦ кЈру кЇшi єаншалыєты Їлкен бол-
са, зерттелетiн объектiнi¦ кiшi бЈлшектерiн соншалыєты аныє зерттеу-
ге болады.Заттарды¦ микроскопия теориясы бойынша микрос копты¦ 
кЈру кЇшiнi¦ шекарасы жарыє толєыны µзынды¬ыны¦ жартысына 
те¦, я¬ни 200— 300 м
µ
1
. СЈйтiп, жарыє толєыны µзын ды¬ыны¦ жар-
тысынан кiшi нысандарды єарапайым жарыє микрос кобымен кЈруге 
болмайды. Жарыє микрос коптары нысанды 2000 есеге дейiн Їлкейтедi.
Электрондыє микроскоптар. јазiргi заманда кЈру єабiлетi е¦ жо¬ары 
аспаптарды¦ бiрi — электрондыє микроскоп. Олар кескiндi 200000 
есеге шейiн Їлкейтiп бередi. Мµнда зерттелетiн нысанны¦ кескiнi 
жарыє сЎулесi арєылы емес, электрон а¬ымы жЎрдемiмен жЇзеге асады.
Электрондыє микроскопты¦ жЎрдемiмен жасушаны¦ Јте нЎзiк 
єµ-рылымдарын аныєтау¬а мЇмкiндiк бар. Оны¦ кЈмегiмен рибосома-
лар, эндоплазмалыє тор, микротЇтiкшелер табыл¬ан. Кейiнгi жылдар-
да электрондыє микроскопты¦ жетiлдiрiлуi нЎтижесiнде Їш Јлшемдi 
кескiндердi, я¬ни єµрылымдарды¦ ке¦iстiк бейне кескiндерiн алу¬а 
єол жеткiзiлдi. Жасуша єµрамында¬ы сан алуан химиялыє заттарды 
аныєтау Їшiн ци тохимиялыє (цитос — жасуша) Ўдiстерi пайдаланылады. 
Ол Їшiн Ўр тЇр лi бояулар єолданылады. Оларды¦ кЈмегiмен жасуша 
єµрамында¬ы аєуыз дарды, нуклеин єышєылдарын, майлар мен кЈмiр-
суларды аныєтау мЇмкiн.
Тiрi а¬заларды¦ мЇшелерi мен µлпаларын бЈлшектеп (бiркелкi мас-
са пайда бол¬анша), олардан центрофугалау Ўдiсi арєылы жасушаны¦ 
органоидтары жеке-жеке (ядро, хлоропласт, митохондрия, рибосома) 
бЈлiп алынады жЎне оларды¦ єасиеттерi зерттеледi.

36
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
Барлыє тiрi а¬залар жасушаны¦ єµрылысына єарай екi Їлкен топєа 
бЈлiнедi: ядросыз а¬залар — прокариоттар жЎне «ядролылар» — эука-
риоттар. Прокариоттар тобына барлыє бактериялар мен кЈк жасыл бал-
дырлар (сианобактериялар), ал эукариоттар тобына са¦ырауєµлаєтар, 
Јсiмдiктер мен жануарлар кiредi. СЈйтiп, єазiргi кезде жасушалар 
єµрылысына єарай екi сала¬а бЈлiнген жЎне осы¬ан сЎйкес екi iрi топ: 
прокариоттар жЎне эукариоттар деп аталады.
Прокариот а¬залар бµрын¬ы єасиеттердi Јзiнде саєтап єал¬ан: олар-
ды¦ єµрылысы Јте єарапайым. Осы негiзде олар айрыєша дЇниеге 
бЈлi недi.
Эукариот жасушаларда єосєабат єабыєпен орал¬ан ядро, кЇрделi 
єµрылысты  «єуат станциялары» — митохондриялар; Јсiмдiктерде 
бµлардан тыс хлоропластар болады. 
Прокариот жасушаларды¦ ерекше Јкiлi ретiнде бактерияларды 
мысал етiп кЈрсетуге болады. Олар барлыє жерде: суда, топыраєта жЎне 
азыє-тЇлiк Јнiмдерiнде тiршiлiк етедi.
Бактерия жасушаларыны¦ єµрылысы 20-суретте кЈрсетiлген. Про-
кариот жасушаларда єалыптасєан ядро болмайды. Оларды¦ ДНј-сы 
цитоплазмада орналасєан жЎне мембранамен (жар¬аєшамен) оралма¬ан.
Бактерия жасушаларыны¦ Їлкендiгi Ўр тЇрлi: 1-ден 10—15 мкм-
ге дейiн жетедi. Бактерияларды¦ єµрылысына тЎн негiзгi ерекшелiк 
— ядроны¦ болмауы. Оларды¦ тµєым єуалайтын аєпараты бiр ¬ана 
ше¦бер пiшiнiндегi  ДНј молекуласында болады, ол цито плазмада 
орналасєан. Бактерия ДНј-ы аєуыздармен бiрге кешендер жасамайды. 
Сондыєтан хромосома єµрамына енетiн барша гендер «жµмыс iстеп 
тµрады», я¬ни олардан Їздiксiз тµєым єуалайтын аєпарат алады. Бакте-
рия жасушасы мембранамен (жар¬аєшамен) оралады, ол цитоплазманы 
жасуша єабыр¬асынан бЈлiп тµрады. Цитоплазмада мембраналар аз. 
Онда рибосомалар аєуыз синтезiн жЇзеге асырады.
Бактерияларды¦ тiршiлiк єµбылыстарымен байланысты ферменттерi 
цитоплазма бойлап таралып кеткен яки жар¬аєшаларыны¦ iшкi жа¬ы-
на жабысып ал¬ан болады.
IV  тарау
 
 
Жасушаны¦ єµрылысы мен єызметi 
§ 11.  Прокариот жасуша

37
ЖАСУША ТУРАЛЫ IЛIМ
II  Б¤ЛIМ
 Жасуша єабы¬ы; 
Цитоплазмалыє мембрана; 
Хромосома (ДНј-ны¦ саєина 
молекуласы);
Цитоплазмалыє жар¬аєшаны‚¦ 
(мембрананы¦)  ойыс жасауы;
Вакуоль; 
Мезосома (сыртєы жар¬аєша 
єоры);
Фотосинтез жасайтын жар -
¬аєша (мембрана) жиынты¬ы; 
Рибосома;
Талшыєтар. 
Прокариот жасушаны¦ єµрылысы:
20-сурет.
1 
2
3
4
5
6
7
8
9
1
4
5
6
7
8
2
9
3
КЈпшiлiк микроа¬заларды¦ жасушасында єордалан¬ан заттар — по-
лисахаридтер, майлар, полифосфаттар жиналады. Бµл заттар энергия-
ны¦ сыртєы єайнар кЈздерi тоєтап єал¬ан кезде алмасу¬а єатысады 
жЎне жасуша тiршiлiгiнi¦ жал¬асуына жа¬дай жасайды.
ўдетте бактериялар жасушасыны¦ екiге бЈлiнуi арєылы кЈбейедi. 
Бактериялар споралар жасайды. Споралар єоректiк заттар жетiспегенде 
немесе айналасында зат алмасу Јнiмдерi кЈбiрек жинал¬анда бактерия 
жасушасынан пайда болады. Спораны¦ пайда болуы аналыє жасу-
ша цитоплазмасыны¦ бiр бЈлiгiнi¦ бЈлiнуiмен  басталады. БЈлiнген 
бЈлiк хромосома¬а ие  болады да, мембранамен жЎне єалы¦ жасуша 
єабы¬ымен оралады (21-сурет).
Бактерияларды¦ споралары µзає жасайды. јµр¬ає кЇйде олар µзає 
жаса¬ышты¬ын жЇздеген, тiптi мы¦да¬ан жылдар бойы саєтап єалады. 
Тем ператураны¦ кЇрт Јзгеруi де споралар¬а Ўсер етпейдi.
Бактерия жасушасыны¦ 
жетiлген спорасы.
21-cурет.
1.
2.
3.
4.
Прокариоттар¬а єандай а¬залар жатады?
Прокариот а¬заларды¦ тµєым єуалаушылыє аєпараты жасу шаны¦ 
єайсы бЈлiгiне байланысты?
Бактерияларды¦ споралары єалай пайда болады?
Прокариот жасушаларда єандай ма¦ызды органоид болмайды?