ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы

15
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Прокариоттар — ядросы толыє жетiлмеген а¬залар, я¬ни Ў
л
i на¬ыз 
ядросы жоє. Тµєым єуалаушылыє белгiлерi нуклеотидтерде орна-
ласєан. ДНј — дезоксирибонуклеин єышєылыны¦ пiшiнi саєина 
тЎрiздi. Жыныстыє кЈбеюi баєыланба¬ан. Жасушаны¦ ортасы мен ми-
тотикалыє жiбi болмайды. Жасуша амитоз Ўдiсiмен бЈлiнедi. Жасушада 
пластидалар мен митохондриялар кездеспейдi. Жасуша єабы¬ы мурэйн 
деп аталатын заттан єµрал¬ан. ўдетте талшыєсыз а¬заларды¦ кейбiр 
Јкiлдерiндегi талшыє єарапайым тЇзiлiсте болады. Прокариоттарды¦ 
кЈпшiлiгi еркiн азотты игере алады.
јоректену єоректiк заттарды жасуша єабыєшасы арєылы сi¦iрiп алу 
жолымен жЇзеге асады. Ас єорыту вакуольдерi жоє, тек кейде газды 
вакуольдер µшырайды. Бактериялар мен жасыл су балдырлары прока-
риоттар болып саналады.
Бактериялар. Бактериялар — дЇниедегi 傦 єарапайым, е¦ кЈне жЎне 
кЈзге кЈрiнбейтiн  а¬залар, жасушасында ядро толыє жетiлмеген жЎне 
жай кЈбею (бЈлiну жолы) арєылы сипатталады, жыныстыє кЈбею 
жолы кездеспейдi. Кейбiр автотрофтыє бактерияларды есептемегенде, 
оларды¦ кЈпшi лiгiнде пластидалар да болмайды, сон дыєтан олар ге-
теротрофтыє жолмен єоректенедi. Бактериялар бiр жасу шалы, кейде 
жiп сияєты яки бµтаєтал¬ан, топтасєан а¬залар болып келедi. Олар 
пiшiнiне єарай Їшке бЈлiнедi:
1. Шар тЎрiздес-кокктар. 2. Таяє тЎрiздес-бациллалар. 3. Бµрал єы-
вибриондар, спириллалар (16-беттегi 5-сурет).
Бактерияларды¦ кЈпшiлiгi су жЎне басєа єоректiк заттар жетiспе-
генде, єолайсыз жа¬дайларда спора шы¬ара алады. Споралар сыртєы 
ортаны¦ Ўсерiне бiраз шыдамдырає болады, бiрнеше жыл¬а шейiн 
Јмiрiн саєтап єалады. Олар негiзiнен жел мен су арєылы таралады. 
Сондыєтан су мен топыраєта єоректiк Јнiмдер, ал тµр¬ын мекендерде 
бактериялар кЈп µшырайды. Сонымен єатар бактерияларды¦ еркiн 
оттектi ортада Јмiр сЇретiн аэробты, оттегiсiз Јмiр сЇретiн анаэробты 
жЎне ауру єоздыр¬ыш тЇрлерi де бар.
јауiптi ауру єоздыр¬ыш бактерияларды¦ арасында Јкпе ауруын 
єоздыратын таяєша тЎрiздес бактерия¬а єарсы емдеу Ўдiстерi мен тиiстi 
дЎрi-дЎрмектер бар. Елiмiзде Јкпе ауруыны¦ алдын алу мен о¬ан єарсы 
кЇрес жЇргiзу маєсатында арнайы диспансерлер єызмет кЈрсетiп жатыр. 
Туберкулез — жай дамитын ауру, бактериялар арєылы тез тарайтын 
єауiптi аурулар¬а Јлет, тырысєає, кЇйдiргi ауруларын мысал етiп кЈр-

16
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
сетсек  болады.  ¤лет  ауруыны¦  пайда  болуына  себепкер  бактериялар 
тышєандар мен егеуєµйрыєтарда жасайтын бЇргелер арєылы таралады. 
јазiргi кезде мемлекетiмiзде жµєпалы аурулар єаупi жойыл¬ан. Су жЎне 
азыє-тЇлiк Јнiмдерi Їнемi баєылауда. Сонымен бiрге су єµбыры сулары 
сЇзгiден Јткiзiледi. Дезинфекция жµмыстары ке¦ кЈлемде жЇргiзiледi. 
Бµл салада санитарлыє-эпидемиологиялыє станциялар белсендiлiк 
таны туда. Ауру таратушы бактериялар¬а єарсы кЇрес жЇргiзудi‚¦ шара-
тЎсiл дерiнi¦ бiрi — алдын ала емдеу болып саналады. Емдеу арєылы 
сЇзек, кЈкжЈтел, сiреспе сияєты єауiптi ауруларды¦ алды алынады. 
Бактериялар таби¬атта жЎне адамзат тiршiлiгiнде Јте ма¦ызды рЈл 
ойнайды. Оларды¦ Ўрi пайдалы, Ўрi зиянды жаєтары бар. Пайдалы 
жа¬ы — органикалыє заттарды¦ ыдырауын, шiруiн жЎне ашуын iске 
асырады. ўр тЇрлi ашыту жолдары сЇт Јнiмдерiн дайындауда, єияр 
мен орамжапыраєты консервiлеуде, жемшЈп Јсiмдiктерiнен сЇрлем 
бастыруда пайдаланылады. Сонымен єатар спирт пен сiркелер алуда, 
µлпаларды ажыратуда да бактерияларды¦ тЇрлерi єолданылады.
Автотрофтыє бактериялар органикалыє заттарды топтас тыру 
єасие тiне ие. Ол Їшiн кЇн энергиясы яки хи миялыє энергия пайдала-
нылады. Ал кейбiр тЇрлерi то пыраєта жатєан кЇйде-ає еркiн азотты 
игере алады. ТЇйiндi бактериялар жылына бiр гектар жерден 200 кг-¬а 
дейiн азот жинайды (6-сурет). Бакте рияларды¦ єызметi нЎтиже сiнде 
таби¬атта азотты¦ айна луы iске асырылады. Зиянды жаєтары — адам-
дарда, Јсiмдiктерде жЎне жа нуарларда тЇрлi єауiптi ауру ларды шы¬а-
рады жЎне тара тады (паразит бакте риялар), азыє-тЇлiк Јнiм дерiнi¦ 
бµзылуына себеп болады (сапрофит бактериялар).
КЈк жасыл балдырлар. Бµл бЈлiмге кiретiн балдырлар — Јсiмдiктер 
 
Бактерия жасушаларыны¦ пiшiндерi.
5-сурет.
0,1 мм

17
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I   Б¤ЛIМ
Бµршаєты 
Јсiмдiктердi¦ 
тамы    рын-
да¬ы тЇйiндi 
бактериялар.
6-сурет.
2— Биология, 9-сынып
дЇниесiнi¦ е¦ кЈне Јкiлдерi, Јзiнi¦ 
Јте єарапайым єµрылы сымен басєа 
балдырлардан ерекшеленедi. Жасу-
шалар дЈ¦гелек, бЈшке тЎрiздес, ци-
линдр тЎрiздес, та¬ы басєа пiшiндерде 
болуы мЇмкiн. КЈк жасыл балдыр-
лар — бiр жасуша лы жЎне топ болып 
Јмiр сЇретiн а¬залар, кЈп жасушалы 
балдыр ларды¦ Јкiлдерi тЇзу немесе 
бЇгiлген, тiптi спираль тЎрiздес пiшiнде болады. Жасушаларда Ўр 
тЇрлi пигменттер кездеседi, бiрає оларды¦ арасында кЈк фикосиан мен 
жасыл хлорофилл пигменттерi кЈбiрек болады. КЈк жасыл балдырлар 
бак териялар¬а µєсас, жасушасыны¦ µзає жаса¬ыш бЈлiгi ядро¬а, та¬ы 
басєа жасуша органоидтарына бЈлiнбеген. Жасуша єабыєшасы пек-
тиннен єµрал¬ан.
Жасушада фотосинтез Јнiмi ре тiнде аєуыз тЇйiршiктерi єор заттары 
ретiнде жиналады. КЈк жасыл балдырлар Ўдетте жасушасыны¦ екiге 
бЈлiнуi арєылы кЈбе йедi. Одан тыс балдырларды¦ жiп сияєты Јкiл-
дерi жiпте рiнi¦ бiрнеше бЈлектерге бЈлiнуi 
жолымен, я¬ни гормогониялар кЈмегiмен 
кЈбейедi.
КЈк жасыл балдырлар тЇрiнi¦ бiр жасу-
шалы Јкiлдерiне кЈк жасыл хрококты 
(Chroccoccus), жiп тЎрiздес кЈрiнiстегi 
Јкiлдерiне  оссила
 торияны  (oscillatoria), 
ностокты (nostoc) кЈрсетуге болады.
Оссилатория — жай жiп сияєты, жабыс-
єає пердесi жоє жасуша, енi бойы нан бi-
раз Їлкендеу. Оссилаторияны¦ жiбi денесiн 
бойлап бiр тЇрлi тЇзiлген жасушалардан 
єµрал¬ан (7-сурет). 
Цитоплазмасы тЇссiз цен троплазма¬а 
жЎне ора п т µ рат ы н т Їст i х р омат о
-
плазма¬а бЈлiнедi. Ос силатория жiбi жеке 
гормогония лар¬а  бЈ лiну  жолы мен  кЈбе-
йедi.
Таби¬атта оссилаторияны салы егiлген 
Оссилатория. 
7-cурет.