22
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
єор¬ау, соны¦ iшiнде Јсiмдiктер дЇниесiнi¦ сан алуан дылы¬ын саєтау
мемлекет жа¬ынан єамєорлыєєа алын¬ан жЎне бiрнеше за¦дар єабыл-
данып, iс-шаралар жасал¬ан.
Эукариоттыє а¬заларды¦ Јзiне тЎн єасиеттерi єандай?
Эукариоттар¬а єандай а¬залар жатады?
¤сiмдiктер дЇниесiнi¦ басєа тiрi а¬залардан єандай айырма-
шылы¬ы бар?
¤сiмдiктер дЇниесi єандай топтар¬а бЈлiнедi?
ТЈменгi сатылы Јсiмдiк тер деп єандай єµрылыста¬ы Јсiмдiктердi
айтамыз?
Жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi‚¦ єандай белгiлерi‚ бар?
¤сiмдiктердi¦ таби¬ат пен адам тiршiлiгiндегi рЈлi єандай?
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
1.
2.
3.
¤зi¦ бiлген тЈменгi сатылы Јсiмдiктердi атап Јт.
МЇктер нелiктен жо¬ары сатылы Јсiмдiктерге жататынын дЎлелдеп
бер.
¤зi¦ жасайтын жердегi жо¬ары сатылы Јсiмдiктердi ата.
11-сурет.
1-ўзiм шырыны; 2-Грейг єыз¬алда¬ы; 3-ає нарцисс; 4-мЎдени Їйе¦кi; 5-ає тал; 6-єара терек;
7-ає терек; 8-еменн
i¦ жапыра
¬
и мен жем
iсi
.
1
2
3
4
7
6
5
8
ГЇлдi
Јсiмдiктер:
23
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
§ 6. Са¦ырауєµлаєтар дЇниесi
КЈп
жасуша-
лы пени-
силл
Бiр жасу-
шалы ає
кЈпiр-
шiк
Са¦ырауєµлає мицелиiнi¦
микроскоппен єара¬анда¬ы
кЈрiнiсi.
12-сурет.
Са¦ырауєµлаєтар пластидалары жоє гетеротрофтыє а¬залар¬а жа-
тады. Олар кЈне а¬залар болып есептеледi. Са¦ырауєµлаєтар паразит
жЎне сапрофит кЇйiнде тiршiлiк етедi. Сапрофиттер — Јлi органикалыє
затпен єоректенетiн а¬залар. Кейбiреулерi суда жасайды. Са¦ырау-
єµлаєтарды¦ 100 мы¦¬а жуыє тЇрлерi бар, єµрлыєта Јте ке¦ тара¬ан.
Олар су балдырларынан хлорофилiнi¦ болмауыi, ал бак териялардан
ядро¬а ие болуы жа¬ынан ерекшеленiп тµрады. Са¦ырау єµлаєтарды¦
вегета тивтiк денесi мицеллий деп аталады, ол айрыєша жiптер, я¬ни
гифалар жиынты¬ынан тЇзiлген (12-сурет). Са¦ырауєµлає мицеллиi
єоректiк заттарды бЇкiл денесiмен сорып алады. Мицеллийде спора
жасайтын мЇшелер пайда болады.
КЈбеюi вегетативтiк, жыныстыє жЎне
жы ныссыз жолдармен жЇзеге асады.
Вегетативтiк кЈ бею — бЇршiк-
тену немесе ми целлидi¦ бЈлiк терге
бЈлi нуi арєылы, ал жыныссыз кЈ-
бе ю Ўр тЇрлi спо ра ларды¦ пайда бо-
луы арєылы жЇр ген. ТЈменгi саты-
лы са¦ырауєµлає тар ды¦ жыныс тыє
кЈбеюi су бал дыр ла ры на µє сайды, ал
жо¬ары сатылы са ¦ырау єµлаєтарда ар-
найы жыныс тыє мЇшелердi¦ єосылуы,
бiр жасуша Јнiмiнi¦ екiншiсiне кЈшiп
Јтуi жЎне ядроларды¦ жµп-жµбымен
єосылуы сияєты кЈрi нiстерде жЇзеге
асады. Мицел лидi¦ єµрылысы мен кЈ-
бею тЎсiлiне єарай са¦ырауєµлаєтар тЈменгi сатылы са¦ырауєµлаєтар
жЎне жо¬ары сатылы са¦ырауєµлаєтар болып екiге бЈлiнедi.
ТЈменгi сатылы са¦ырауєµлаєтар мицеллиiнде кедергiлер бол-
майды, жыныстыє кЈбею де су балдырларында¬ыдай болады. Жо¬ары
сатылы са¦ырауєµлаєтар мицеллиi тосєауылды, я¬ни кЈп жасушалы
болады (24-беттегi 13-сурет).
Ашытєы са¦ырауєµла¬ы — на¬ыз Јз мицеллиiне ие емес, денесi
бЈлек-бЈлек жасушалардан єµралады. Жасушасы бiр ядролы, сопаєша
пiшiнде болады. Бµл са¦ырауєµлає бЇршiктену арєылы кЈбейедi. БЇр-
шiктену нЎтижесiнде пайда бол¬ан жас жасушалар Їзiлмей тµрып тiзбек
24
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
жасайды (14-сурет). Олар єантты ортада тiршiлiк етедi. Ашытєы са¦ы-
рау єµлаєтары єызметiнi¦ нЎтижесiнде єант спирт пен кЈмiрєышєыл
газына ыдырайды. Бµл єµбылыс сыра мен шарап Јндiрiсiнде жЎне
наубайшылыєта айрыєша ма¦ызды. Спирттi ашытєанда бЈлiнiп
шыєєан энергия ашыт єыларды¦ пайда болуы Їшiн аса єажет. Наубай-
шылыєта єамыр¬а ашытєы єосып араластыр¬анда бЈлiнiп шы¬атын
кЈмiрєышєыл газы єамырды¦ кЈтерiлуiн, я¬ни же¦iл де кеуектi бо-
луын єамтамасыз етедi.
јозыєµйрыє са¦ырауєµла¬ыны¦ таби¬атта кЈбiрек тарал¬ан тЇрi єал-
паєшалы єозыєµйрыєтар болып саналады. Оны¦ iшi бос, жемiс денесi
10—15 см, аяєша мен єалпаєшадан єµрал¬ан (15-сурет). јозы єµйрыє
єарашiрiгi мол топыраєтарда сапрофит кЇйiнде тiршiлiк етедi. Топы-
рає астында¬ы кЈп жылдыє мицеллиi жаз маусымында єор ретiнде
єоректiк заттарды жинап, кЇз маусымынан бастап жемiс дене шiктерi
єалыптаса бастайды.
Ашытєы са¦ырау-
єµла¬ыны¦ кЈбеюi.
јозыєµйрыє
са¦ырауєµла¬ы.
14-сурет.
15-сурет.
Споралар
Мицелий
Аяєшасы
јалпаєша
јалпаєшалы са¦ырауєµлаєты¦ єµрылысы.
13-сурет.
25
ОРГАНИКАЛЫј ўЛЕМНIЁ САН АЛУАНДЫў Ы
I Б¤ЛIМ
ДЎндi Јсiмдiк жапыра¬ында¬ы
тотыєтырыл¬ан са¦ырауєµлає.
16-сурет.
Олар келесi жылы кЈктемде жетiлiп, топырає бетiне шы¬ады да,
спо раларын шашады. Споралар єалпаєшаны¦ Їстi¦гi бЇрмелi жа¬ында,
я¬ни бЇрмелердегi са¦ылауларда пайда болады. јозыєµйрыє кЎдiмгi же-
уге болатын са¦ырауєµлаєтар тобына жатады. Жеуге болатын са¦ырау-
єµлає тар¬а ає са¦ырауєµлає, єо¦ыр са¦ырауєµлає жЎне та¬ы басєа
са¦ырауєµлаєтар жатады. Олар аєуыз¬а бай, сонымен бiрге єµрамында
майлар, минералдыє заттар, ал микроэлементтерден: темiр, кальций,
мырыш жЎне та¬ы басєалар бар.
Паразит са¦ырауєµлаєтар. Са¦ырауєµлаєтарды¦ iшiнде паразит
тЇр лерi де Јте кЈп. Олар Јсiмдiктерде, жануарлар мен адамдарда тЇрлi
аурулар ту¬ызады. ўсiресе паразит са¦ырауєµлаєтар ауыл жЎне орман
шаруашы лы¬ына Їлкен зиян келтiредi.
Зе¦ са¦ырауєµла¬ы кЇрделi жетiлу кезе¦iмен, я¬ни ЎртЇрлi спора-
лар¬а жЎне аралыє “єожасына” ие болуымен ерекшеленiп тµрады.
КЈктемде зе¦ са¦ырауєµла¬ы аралыє “єожасы” болып саналатын
бЈрiєараєат Јсiмдiгiнде Јсiп-дамуды бастайды. Ал содан со¦ бидай
Јсiмдiгiнде тiршiлiгiн жал¬астырады. БЇкiл жаз бойы паразит са¦ы-
рауєµлає сар¬ыш-єызыл (тот басєан) ре¦дегi спораларды тЇзедi. Олар
бидай Јсiм дiгiнi¦ сабаєтары мен жапыраєтарына зиян келтiредi (16-су-
рет). Саба¬ы мен жапыраєтарында¬ы даєтар спораларда¬ы пигменттерге
байланысты, олар темiрдегi тотыєєан даєєа µєсап тµрады. Сондыєтан
мµны зе¦ са¦ырауєµла¬ы деп атайды. Зиян кЈрген Јсiмдiк масаєсыз,
яки дЎнде рiнi¦ iшi бос болып калады. Паразит са¦ырау єµлаєтар¬а
єарсы кЇрес жЇргiзу де о¦ай емес, себебi оларды¦ же¦iл спо ралары
соєєан желдi¦ кЈмегiмен жайылып, Їлкен ауданда¬ы егiстiк терге
зиян келтiредi. Зе¦ са¦ырауєµлаєтарына єарсы кЇресудi¦ е¦ тиiмдi
тЎсiлi — осы са¦ырау єµлає тар¬а шыдамды жа¦а бидай тЇрлерiн табу
болып саналады.
Вертицилл. Ає сабає — оны¦ спо ра жасаушы Јсiндiлерi саєина
тЎрiздi сабаєтал¬ан. Бµл са¦ырауєµлає Ўр тЇрлi Јсiмдiктердi¦ µлпала-
рында паразит кЇйiнде тiршiлiк етедi. Са¦ырауєµлає Јсiмдiктердi Јзi-
не тЎн «вилт» немесе «вертициллїз»
деп атал¬ан солу ауруына шалдыє-
тырады. Ауруды¦ негiзгi белгiсi: жа-
пырає жа сушаларында созыл¬ыш тыє
жа¬да йыны¦ жойылуы болады да, е¦
алдымен оларда сар¬ыш-єо¦ыр тЇстi,
ал содан со¦ єо¦ыр тЇстi даєтар пай-
Достарыңызбен бөлісу: | 
