ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI

76
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
ке¦iстiгiн бiр-екi µрттам сумен жаєсылап шайєайды, содан со¦ бiр µрттам 
суды 2-3 минут ауызда µстап тµрып, бос стакан¬а єµяды. Осы тЎсiлмен 
дайындал¬ан сiлекей ерiтiндiсi амилаза ферментiнi¦ сЈлi болып  есептеледi. 
ТЎжiрибе Їшiн та¬ы да йодты¦ 1%-дыє жЎне крахмалды¦ 0,5%-дыє 
ерiтiндiсi дайындалады.
1. Екi єµр¬ає пробирка (сынауыє) алынады.
2. Бiрiншi сынаыєєа 1-2 мл су жЎне 1-2 мл крахмал ерiтiндiсi єµйылады 
да, мµєият араластырылады. Оны¦ Їстiне 1 тамшы йод тамызылады. 
КЈк тЇс тi ре¦ пайда болады.
3. Екiншi сынаыєєа 1-2 мл. амилаза ферментi сЈлiн жЎне 1-2 мл 
крахмал ерiтiндiсiн єµямыз да, 5 минут Јткеннен кейiн 1 тамшы май 
тамызамыз. Мµнда¬ы сынаыєта кЈк ре¦ емес, єыз¬ыш яки сары ре¦ 
пайда болады. Бµл — крахмалды¦ фермент Ўсерiмен ыдыра¬анды¬ын 
бiлдiредi.
¤сiмдiк  жапыраєтарында  пайда  болатын  негiзгi  органикалыє  зат  — 
крах мал екендiгi бЎрi мiзге белгiлi. Ол кЇн сЎулесiнi¦ Ўсерiмен пайда 
болады. Егер кез келген Ўдiспен жапыраєты¦ бел гiлi бiр бЈлiгiне кЇн 
сЎулесi тЇсiрiлмесе, дЎл сол жер де крахмал пайда болмайды. Бµл єµбылысты 
мына тЎжiрибе арєылы аныє тау¬а болады.
јµрал-жабдыєтар: этил спиртi, 1%-дыє йод ерiтiндiсi, єаз от ы— бЈлме 
Јсiмдiгi, ашыє жерде Јсетiн жапыраєты а¬аш немесе Јсiмдiк (атєµлає не 
шынар а¬ашы).
Жµмыс тЎртiбi: 
1.  ¤сiмдiк  жапыра¬ыны¦  асты¦¬ы  жЎне  Їстi¦гi  єабатын  тосатын 
єара єа¬азды¦ екi жа¬ынан бiр тЇрлi кЈрiнiске ие пiшiн (Їшбµрыш, 
тЈртбµрыш) кесiп а лынады жЎне онымен жабыл¬ан жапырає 
єыстыр¬ыштар ар єылы бекiтiледi. 2 са¬ат Јткеннен кейiн жапырає 
кесiп алынады. ја¬аз єайнап тµр¬ан су¬а 2-3 минутке салып 
єойылады. Содан со¦ пигменттерден тазарту Їшiн спиртке салы-
нады, содан кейiн спирттен а лып сумен жуылады. Одан со¦ 
жапыраєты йод ерiтiндiсiне са ламыз. Шыны таяє ша арє ылы 
жапырає тегiстелсе, ашыє жерлерiнде кЈк ре¦дi дає пайда бол¬анын 
кЈремiз. Жапыраєты¦ жауып єойыл¬ан жерi Јзгерiссiз болады, себебi 
крахмал пайда болма¬ан.
§ 34.  5-зертханалыє жµмыс
¤сiмдiк­жапыра¬ында­органикалыє­заттарды¦­
                    пайда болуы

§ 35.  Митоз
VIII   тарау
 
 
Жасуша циклi
IV
Б¤ЛIМ
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ
ДЕРБЕС ДАМуЫ
Жасуша циклi
А¬заларды¦ жеке дамуы — 
онтогенез
А¬заларды¦ кЈбеюi
КЈбею немесе Јзiн-Јзi єайта єалпына келтiру — тiрi таби ¬атты¦ Јзi-
не тЎн єасиетiнi¦ бiрi. КЈбею — бактериялардан бастап, сЇтєоректiлерге 
дейiнгi барлыє тiрi а¬залар¬а тЎн єасиет. ўрбiр Јсiмдiк пен жануар, 
бактерия мен са¦ырауєµлає тЇрiнi¦ тiршiлiк етуi, ата-ана мен µрпаєтар 
арасында¬ы жЇйелiлiк тек кЈбею арєылы саєталады. Тiрi а¬заларды¦ 
Јзiн-Јзi тЇзуi мен басєа да єасиеттерi дамумен ты¬ыз бай ланысты. Даму 
Жер жЇзiндегi барлыє тiршiлiктi¦: е¦ кiшi бiр жасушалы а¬залар Їшiн 
де, кЈп жасушалы Јсiмдiктер мен жануарлар Їшiн де таби¬и єµбылыс 
болып саналады.
КЈп жасушалы а¬за жасушалар жиынты¬ынан тЇзiледi, Ўрбiр жа-
сушаны¦ Јз єµрылысы мен єызметi бар. Жасушаны¦ тiршiлiк ету 
мерзiмi оны¦ єµрылысы мен єызметiне байланысты болады. Мысалы, 
жЇйке мен бµлшыєет жасушалары эмбриондыє даму кезе¦i аяєтал¬ан 
со¦ бЈлiн бейдi жЎне а¬заны¦ бЇкiл Јмiрi барысында Јз функциясын 
атєарады. Басєа жасушалар — жiлiк сЇйегi, эпидермис, iшек эпителиi 
бЇкiл Јмiр барысында бЈлiнiп, кЈбейiп тµрады. СЈйтiп, жасушаны¦ 
Јмiр циклi бЈлiнуден пайда бол¬ан жа¦а жасушаны¦ жойылуына де-
йiнгi яки кейiнгi бЈлiнуге дейiнгi кезе¦дi єамтиды. Бµл кезе¦де жасуша 
Јседi, кЈп жасу шалы а¬заны¦ µлпалары мен мЇшелерiнде Јзiне тЎн 
єызметiн атєарады.
Митоз циклi деп жасушаны¦ бЈлiнуге дайындыє кезе¦iн жЎне митоз 
басєыштарын жал¬астыруын айтады (78-беттегi 35-сурет).
Бiр митоздан екiншi митоз¬а дейiнгi дайындыє кезе¦i интер фаза 
делiнедi. Ал интерфаза Їш кезе¦ге бЈлiнедi:

78
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
1. ДНј синтезiне дайындыє кезе¦i  g
1
-мен белгiленедi. Бµл кезе¦де 
аєуыз пен РНј-лар Јте тез жылдамдыєпен синтезделедi. ДНј 
синтезiне єатысатын ферменттердi¦ белсендiлiгi артады, жасуша 
жылдам Јседi.
2. Синтез кезе¦i s Ўрпiмен белгiленедi. Бµл кезе¦де ДНј молеку-
ласы екi есе артады. ДНј-ны¦ екi есе артуы нЎтижесiнде Ўрбiр 
хромосомада екi есе кЈп ДНј пайда болады, хромосома саны 
кЈбеймейдi (36-сурет).
3. Синтезден кейiнгi кезе¦ g
2
 Ўрпiмен белгiленедi. Бµл кезе¦ жасу-
шаны¦ митоз¬а дайынды¬ын аяєтайды.
Интерфаза аяєтал¬ан со¦ митоз басталады. Митоз тЈрт басєыштан: 
профаза, метафаза, анафаза, телофазалардан тµрады (37- жЎне 38-су-
реттер).
Профазада  ядро Їлкейедi, ядро шырыныны¦ жабысєаєты¬ы ке-
мейедi, хромосомалар оралмадай бµралып, Їлкен жЎне жуан кЇйге 
тЇседi. Хромо сомалар микроскопта аныє кЈрiнедi. Ядрошыєтар жо-
Жасушаны¦
бЈлiнуi
ДНј редупликациясы ДНј єос оралма-
сы ны¦ жайылуы. Ескi нуклеоидтар 
алдында жа¦а нуклеоидтарды¦ 
син  тезделуi. Жа¦а ДНј-ны¦ єос 
оралмасыны¦ пайда болуы.
Интерфаза
ДНј
редупли-
кациясы
 
Жасушаны¦ митоз 
циклi.
35-сурет.
36-сурет.

79
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
 
Жасушаны¦ 
митоздыє бЈлiнуi.
Цитоплазманы¦
     бЈлiнуi
Телофаза
Интерфаза
ШЇйке
Жасуша
орталы¬ы
Центромера
Хромосома
Ядро жар¬аєшасы
Бастапєы профаза
Анафаза
Профаза
Метафаза
37-сурет. 
йылады. Екi  цен троль жасуша полюске єарай тарала бастайды. БЈлiну 
шЇйкесi хромо со маларды¦ полюске єарай таралуын єамтамасыз етедi. 
Профазаны¦ со¦ын да ядро єабы¬ы ыдырайды. Ядро єабы¬ы ыдыра¬ан 
со¦, хромо сомалар цитоплазмада бейберекет орна ласады.
Метафазада хромосомаларды¦ оралмалануы жал¬асады. Хромосо-
малар экваторлы жазыєтыєєа єарай єоз¬ала бастайды. Хромосомалар 
полюстен бiрдей араєашыєтыєта, я¬ни экватор жазыєты¬ында бiр-
тегiс орна ласады. Хромосомалар арасында¬ы араєашыєтыє бiркелкi 
болады. Хромосома центромерлерi єата¦ за¦дылыє негiзiнде экватор 
жазыє ты¬ына бiркелкi жай¬асады. ўрбiр хромосоманы¦ хроматидтерi 
бiр-бiрiне тiркесiп, тек бiрiктiрушi белбеумен ¬ана бiрiгедi. БЈлiну шЇй-
кесi толыє єалыптасады. ўрбiр хромосома Јз центромералары арєылы 
бЈлiну шЇй кесiне бiрiгедi.
Анафазада хромосома хромотидтерiн бiрiктiретiн белбеу Їзiледi де,