A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет21/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   45

66
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Жасушаларды¦ тiршiлiк єызметi єалыпты Јтуiн єамтамасыз ету 
Їшiн оларда Їздiксiз биосинтез яки биологиялыє синтез Їдерiстерi 
жЇредi.
Тiрi а¬залар єµрамында¬ы Ўр тЇрлi химиялыє заттар сан алуан реак-
циялар нЎтижесiнде тµраєты тЇрде Јзгерiп тµрады. Бµл Їдерiс заттар 
алмасуы немесе метаболизм деп аталады. Заттар алмасуы тiрi а¬заны¦ 
тiршiлiк етуiн, Јсуiн, тiршiлiк єызметiн, кЈбеюiн жЎне сыртєы ортамен 
тµраєты байланыста болуын єамтамасыз етедi. Ал бµл тiрi а¬заларды¦ 
Јзiн-Јзi жа¦артуына, Јзiне µєсас µрпає єалдыруына себеп болады, 
оларды¦ Јмiр сЇруiне єажеттi жа¬дай ту¬ызады.
Заттар алмасуы барысында тiрi а¬за сыртєы ортадан ЎртЇрлi зат-
тарды єабылдайды. Тiршiлiк єµбылыстары негiзiнен зат алмасуы 
арєылы пайда болады. Тiрi а¬залар тарапынан игерiлуi, я¬ни єоректi¦ 
єорытылуы — заттар алмасуыны¦ бастапєы басєышы, ал тiршiлiк 
єызме тiнi¦ нЎти жесiнде пайда бол¬ан єажетсiз Јнiмдердi¦ сыртєа 
шы¬арылуы — сы  басєыш болып саналады. Жасушаларда пайда 
болатын Їдерiстер аралыє басєыш деп аталады. Зат алмасуы бiр-бiрiне 
єарама-єарсы, бiрає Јзара байланысты екi Їдерiстi єамтиды. Бµлар 
ассимиляция яки анаболизм жЎне дисси миляция яки катаболизм ре-
акцияларынан єµралады.
Анаболизм барысында тiрi а¬заларда заттарды¦ пайда болуы, я¬ни 
синтездену Їдерiсi байєалады. Мµнда а¬за сыртєы ортадан Ўр тЇрлi 
заттарды єабылдайды жЎне оны сi¦iредi. МЎселен, адам Јз тiршiлiгiнде 
1 жылда шамамен 1,5 тонна оттегi жЎне єоректi игеретiнi аныє тал¬ан. 
Бµл — бiр кЇнде орташа 0,86 кг оттегi, 2,1 кг су, 0,81 кг органикалыє 
заттар жЎне 0,1 кг минерал тµздар¬а те¦ келедi дегенi. Адам єорегiнi¦ 
бiр кЇндiк азыєтыє энергиясы — 3000 килокалория¬а те¦ келедi. Ка-
таболизм Їдерiсiнде заттарды¦ ыдырауы жЎне оларда жинал¬ан энер-
гияны¦ бЈлiнуi байєалады. Заттарды¦ ыдырауы оттегiнi¦ єаты суымен 
оксидтену арєылы жЎне оттегiсiз ортада — ашу арєылы  iске асыры-
лады. Бµдан бЈлiнген энергия а¬заны¦ тек белсендi кЇйiндегi тiршiлiк 
мiндеттерiн атєару¬а ¬ана емес, сонымен єатар єалыпты кЇйiндегi 
єажеттiлiктерiн Јтеу Їшiн де жµмсалады.
§ 27.  Зат алмасуы
Жасушада¬ы зат пен энергияны¦ алмасуы
VII  тарау
 
 


67
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
§ 28.  Пластикалыє алмасу. Аєуыздар биосинтезi. 
Генетикалыє код
1.
2.
3.
Зат алмасу дегенде ненi тЇсiнесi¦?
Зат алмасуы єандай басєыштардан єµрал¬ан?
Зат алмасуыны¦ єай басєышында энергия бЈлiнедi?
1.
2.
Анаболизм мен катаболизмнi¦ ма¬ынасы єандай? 
Зат алмасуыны¦ бастапєы, сы жЎне аралыє басєыштарын 
тЇсiн дiрiп  бер. 
Ферменттер кЈмегiмен жай кiшi молекулалы заттардан кЇрделi 
жо¬ары молекулалы єоспалар: аминєышєылдардан — аєуыздар, 
ал моносахарид терден — кЇрделi кЈмiрсулар пайда болады. Азот-
ты негiздер нуклеотидтер жасау¬а єатысады жЎне олардан нуклеин 
єышєылдары єалыптасады. ДЎл осындай тЎртiппен жай ацетат 
єышєылдардан кЇрделi май єышєылдары пайда болады. Олар гли-
церин элементiмен реакция¬а тЇскен со¦, олардан майлар тЇзiледi. 
Биосинтетикалыє реакциялар Ўрбiр жеке тiрi а¬за мен тЇрге тЎн 
єасиеттер негiзiнде ерекшеленiп тµрады. Аєуыз ферменттерiнi¦ 
жЎрдемiмен пайда бол¬ан iрi органикалыє молекулалар єµрылысы 
ДНј тЎртiбiндегi нуклеотидтердi¦ кезектiлiгiмен аныєталады. Ал 
бµл жасушаны¦ гендер жиынты¬ы — генотипке байланысты.
Пайда бол¬ан заттар Јсу барысында жасуша мен оларды¦ 
органоид тарын жасау¬а, жµмсал¬ан немесе ыдыра¬ан молекулаларды 
єайта єалпына келтiру Їшiн єолданылады. 
Барлыє синтез (тЇзiлу) реакцияларына энергия жµмса лады. Ыды-
рау реакцияларында керiсiнше энергия бЈлiнiп шы¬ады.
Биологиялыє синтез реакцияларды¦ жиынты¬ы пластикалыє 
алмасу (яки ассимиляция) деп аталады. Зат алмасуында бµл тЇрдi¦ 
атауы оны¦ ма¦ызына байланысты: жасуша сырттан келген жай 
заттар есебiнен Јзiне єажеттi єоспаларды тЇзедi. ТЈменде пластика-
лыє алмасуды¦ е¦ ма¦ызды пiшiндерiнi¦ бiрi — аєуыз биосинтезiн 
єарастырамыз. ¤йткенi тiрi а¬заларда болатын Ўр тЇрлi биохимиялыє 
Їдерiстер арасында аєуыз єоспаларыны¦ синтезi ерекше орын алады. 
Зат алмасуы аєуыздар алмасуымен тiкелей байланысты, аєуыздар¬а 
тЎн кез келген єасиеттi¦ Јзгерiсi бiр мезгiлде зат алмасу Їдерiсiнi¦ 
Јзгеруiне де себеп болады.


68
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Аєуыздарды¦ биологиялыє мiндетi негiзiнен аминєышєылдар-
ды¦ аєуыз молекуласында¬ы орнымен, я¬ни оларды¦ кезектiлiгiмен 
аныєталады. Мµндай молекулалар биосинтезi алдын ала белгiленген 
жоспар бойынша iске асуы керек. Мµндай жоспар ДНј молекуласында 
4 тЇрлi нуклео тидтердi¦ кЈмегiмен белгiленедi, ол аєуыз молекуласы-
ны¦ нµс єасы яки єалыбы деп жЇргiзiледi. 20 тЇрлi амин єышєылды¦ 
ДНј молекула сында¬ы 4 тЇрлi нуклеотидтер жЎрдемiмен сипатталуы 
генетикалыє код деп аталады. 
ўрбiр аминєышєыл 3 нуклеотидтi¦ бiрiгуiнен жасал¬ан триплет 
кодыны¦ кЈмегiмен сипатталады. 20 амин єышєылды сипаттау Їшiн 61 
триплеттi код пайдаланылады. Демек, бiр аминєышєыл 2 жЎне одан 
кЈп кодты¦ кЈмегiмен сипатталады. Кодтарды¦ жалпы саны 64 (4
3
 = 4 
x 4 x 4)-ке те¦. јал¬ан 3 код аєуыз синтезiнi¦ басталуы мен аяєталуын 
бiлдiредi. Генетикалыє код барлыє тiрi а¬залар Їшiн Ўмбебап болып 
есептеледi. 
Генетикалыє кодты¦ ма¦ызды єасиеттерiнi¦ бiрi — оны¦ Јзiне тЎн-
дiгi, бiр триплет бiр аминєышєыл¬а сЎйкес келедi. Аєуыз биосинтезi 
Јте кЇрделi Їдерiс, о¬ан сан алуан фер мент пен РНј-лар єатысады. 
Бµл Їдерiс жасушаны¦ арнайы синтез деушi органоиды — рибосомаларда 
Јтедi.
Алдымен аминєышєылдар АТФ энергиясы арєылы белсендi кЇйге 
келедi де, t-РНј жЎрдемiмен рибосомалар¬а тасымалданады. Аєуыз 
туралы аєпарат ДНј молекуласынан i-РНј-лар арєылы кЈшiрiп алы-
нады да, рибосома¬а берiледi. Демек, ДНј тiзбектерiнi¦ бiрiнде РНј 
молекуласы синтезделедi. i-РНј нуклеотидтерiнi¦ кезек тiлiгi ДНј 
молекуласында¬ы нуклеотидтер кезектiлiгiне сЎйкес (компле ментар) 
болады (32-сурет). 
Аєуыз синтезi транскрипция жЎне трансляция басєыштарында 
жЇзеге асады. ДНј-да¬ы аєуыз туралы аєпаратты¦ i-РНј-¬а кЈшiрiп 
жазылуы транскрипция делiнедi. Транскрипция ядрода жЇредi. i-РНј-
да¬ы нуклеотидтер кезектiлiгi аминєышєылдар кЈрiнiсiнде пайда 
болуы трансляция делiнедi. Трансляция Їдерiсi рибосомада жЇредi.
СЈйтiп, цитоплазмада рибосома жЎне i-РНј-дан єµрал¬ан аєуызды 
синтездеу кешенi пайда болады. Рибосома i-РНј бойында єоз¬алады 
да, полипептид тiзбегiнi¦ пайда болуы басталады. Бµл єоз¬алыс бары-
сында рибосома¬а Јз кезегiмен аминєышєылдар келiп єосылады. 
Аминєышєыл мен триплет кодыны¦ сай келуiн t-РНј белгiлейдi. 


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау