A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет22/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   45

69
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Аєуыз биосинтезiнi¦ сызбасы.
32-cурет.
ДНј (нуклео-
тидтер кезек-
тiлiгi)
Ядро
i-РНј
ÖÈÒÎÏËÀÇÌÀ
ТРАНСКРИПЦИЯ
Аминєышєылдар
ТРАНСЛЯЦИЯ
ПОЛИПЕПТИД  ТiЗБЕГi
(генотиптi аныєтайды)
ЭНЕРГИЯ
РИБОСОМА
Аєпарат
   РНј
T
CT
TAC TTAA
C
A
UU
C
U
AG A
A T G
A
A
U
C
A
U
U
C
U
U
G
C
U
G
C
G
U
A
A
A
U
C
A
U
U
C
U
U
G
C
U
G
C
G
U
A
Met
Arg
Arg
Ser
Tir
Met
Arg
Arg
Ser
Tir
Tir
Ser
Arg
Glu
Тасымалдау-РНј
Аєуыз молекуласыны¦ синтезi аяєтал¬ан со¦, полипептид тiзбек рибо-
сомадан бЈлiнедi. Рибосома мен i-РНј молекуласын аєуыздар биосин-
тезiнде єайта-єайта пайдалану¬а болады.
Бµл єµбылыс 70-беттегi 33-суретте кЈрсетiлген.
Met


70
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Диссимиляция барысында тiрi а¬заларда заттар ыдырайды. Бµл — 
ассимиляцияны¦ керiсi. Жо¬ары молекулалы єоспаларды¦ ыдырауы 
энергияны¦ бЈлiнуiмен жЇредi. Сол Їшiн дис симиляция Їдерiсi жасу-
шаны¦ энергия алмасуы деп те єолданылады.
Тiрi а¬заларда пайда болатын негiзгi Їдерiстердi¦ бiрi — оларды¦ аэ-
робты жолмен, я¬ни  оттегiмен тыныс алуы. Бµл Їдерiсте оттегi арєылы 
кЇрделi органикалыє єоспалар оксидтенiп, кЈп мЈлшерде энергия бЈлiп 
шы¬арады. Бµл Їдерiс жануарлар а¬заларында арнайы тыныс алу жЇйесi 
арєылы жЇзеге асырылады. Ал Јсiмдiктерде тыныс алу мЇшелерi бол-
майды. Олар µлпалар, жасушалар арєылы тыныс алады.
  § 29.  Энергия алмасуы. АТФ
Рибосома
i-РНј
Пайда болып келе жатєан полипептид тiзбегi
БЈлiнген
рибосома
Толыє поли-
пептид тiзбек
Б
   
Г
А
В
Рибосомада аєуыздарды¦
синтезделуi:
33-сурет. 
A, Б, В, Г— трансляция Їдерiсiнi¦ 
кезе¦дерi.
1.
2.
3.
Комплементарлыє деген не?
Рибонуклеин єышєылдары єайда синтезделедi?
Аєуыз биосинтезi єай жасушаны¦ органоидында жЇзеге асады?
1.
2.
Ассимиляцияны тЇсiндiрiп бер.
Генетикалыє кодты¦ негiзгi єасиеттерiн сипатта.
 


71
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
4.
Диссимиляция барысында єандай Їдерiс жЇредi?
¤сiмдiктердi¦ тыныс алуы нелер арєылы жЇзеге асырылады?
АТФ єандай єоспа?
Бiр молекулалы глюкоза ыдыра¬анда єанша энергия бЈлiп шы¬ады?
1.
2.
јоректiк заттарды¦ ыдырауы нЎтижесiнде бЈлiнген энергия неге 
жµм салатынын  айт.
Диссимиляция єµбылысыны¦ нелiктен энергия алмасуы деп ата-
латынын  тЇсiн дiр.
јоректiк заттарда жинал¬ан химиялыє энергия органикалыє єоспа-
лар молекуласында¬ы атомдарды байланыстыратын Ўр тЇрлi коваленттi 
сабаєтарда орналасады. Бiр молекуланы‚¦, я¬ни 180 г глюкозаны¦ С, 
Н, О атомдары арасында¬ы сабаєтарда жинал¬ан потенциалдыє энер-
гияны¦ мЈлшерi 2800 кДж-¬а те¦. Ферменттер жЎрдемiмен ыдырай тын 
глюко зада¬ы энергия сатылы тЇрде бЈлiнедi:
C
6
H
12
O
6
+ 6 O
2
 
6 CO
2
+6 H
2
O + 2800 кДж
јоректiк заттардан бЈлiнген єуатты¦ бiр бЈлiгi жылу энергиясы 
ретiнде таралып кетедi. Ал басєа бЈлiгi аденозинтрифосфат єышєы-
лыны¦ (АТФ) энергия¬а бай фосфат сабаєтарына жиналады.
Жасушада болатын барша Їдерiстер: биосинтез, механикалыє жµмыс 
(жасуша бЈлiнуi, бµлшыєеттердi¦ єысєаруы), заттарды¦ жар¬аєшалар 
арєылы белсендi кЈшiрiлуiн, жЇйке импульстерiнi¦ (єозу толєындары)
Јткiзiлуiн жЎне бас єаларды энергиямен єамтамасыз ету АТФ арєылы 
iске асырылады.
АТФ молекуласы азот негiздерiнен: аденин мен рибоза єантынан 
жЎне Їш фосфатты єышєыл єалдыєтарынан єµрал¬ан. Егер бµл кЇрделi 
єоспа єµрамында тек бiр ¬ана фосфатты єышєыл болса —  аденозин-
монофосфат (АМФ), екi фосфатты єышєыл бол¬анда — аденозинди-
фосфат (АДФ) пайда болады. °ш фосфатты єышєыл жинаєтайтын 
(АТФ) молекуласы е¦ кЈп энергиялы болуымен ерекшеленедi.       
АТФ єµрамында¬ы Їшiншi фосфатты єышєылды¦ бЈлiнуi 40 кДж 
энергияны¦ шы¬уына мЇмкiндiк бередi. АТФ молекуласында энерги-
я¬а бай сабаєтарды¦ бар екендiгi жасушаны¦ кiшкене бiр бЈлiгiнде 
кЈп мЈлшердегi энергияны жинау¬а жЎне оны єажетiне єарай жµм-
сау¬а мЇмкiндiк жасайды. АТФ жасушаны¦ арнайы органоидтары 
— митохон дрияларда синтезделедi. Бµл органоидтар жасушаны¦ тЇрлi 
бЈлiктерi Їшiн єажеттi АТФ молекулаларын жеткiзiп бередi жЎне тiр-
шiлiк єµбылыстарын энергиямен єамтамасыз етедi.


72
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Ашу барысында энергия алмасуы Їш басєышєа бЈлiнедi. Бiрiншiсi 
— дайындыє басєышы, онда кЇрделi кЈмiрсулар, майлар, аєуыздар, 
глюкоза, глицерин жЎне май єышєылдары — аминєышєылдар¬а; 
нуклеин єышєылдарыны¦ Їлкен молекулалары — нуклеотидтерге 
ыдырайды. Бµл реакцияларда аз мЈлшерде энергия бЈлiнедi жЎне олар 
жылу энергиясы ретiнде таралып кетедi.
Екiншi басєыш — шала яки оттегiсiз ыдырау, ол жасуша цито плаз-
ма сында жЇзеге асырылады. Ол анаэроб тыныс алу (глюколиз) яки ашу 
деп те єолданылады. «Ашу» атауы Јсiмдiктердi¦ яки микроа¬заларды¦ 
жасу ша ларында Јтетiн Їдерiстерде єолданылады. Бµл басєышта заттар-
ды¦ ферменттер єатысуымен ыдырауы одан Ўрi жал¬асады. МЎселен, 
бµл  шыєеттерде анаэробты тыныс алу арєылы глюкоза молекуласы 2 
мо ле кула сЇт єышєылына дейiн ыдырайды. Глюкозаны¦ ыдырау реак-
ция   ларына фосфат єышєылы мен АДФ єатысады да,  ыдырау нЎ  ти -
жесiнде бЈлiнген энергия есебiнен АТФ молекулалары пайда болады. 
Ашытєы са¦ырауєµлаєтарында глюкоза молекуласы оттегiсiз жа¬дайда 
этил спиртiне жЎне кЈмiрєышєыл газына дейiн ыдырайды. Бµл Їдерiс 
спирттi ашу деп єолданылады. 
Басєа микроа¬заларда гликолиз Їдерiсi ацетон, ацетат єышєылын 
жЎне басєаларды тЇзумен аяєталады. Барлыє жа¬дайда гли колиз реак-
циялары нЎтижесiнде бiр молекула глюкозаны¦ ыдырауынан 2 молеку-
ла АТФ тЇзiледi. Глюкозаны¦ оттегiсiз жа¬дайда сЇт єышєы лына шейiн 
ыдырауы арєылы бЈлiнiп жатєан энергияны¦ 40%-ы АТФ єµрамына 
жиналады, ал єал¬аны жылу энергиясы ретiнде таралып кетедi.
Энергия алмасуыны¦ Їшiншi басєышы — аэробтыє тыныс алу яки 
оттегiлi ыдырау деп аталады. Энергия алмасуыны¦ бµл басєышы фер
-
мент  тер кЈмегiмен жеделдетiледi. Жасушада алды¦¬ы басєышта пайда 
бол¬ан зат тар оттегiнi¦ єатысуымен сы Јнiмдерге — СО
2
 жЎне Н
2
О-
¬а шейiн ыдырай ды. Оттегiмен тыныс алу барысында Јте кЈп мЈлшерде 
энергия бЈлiнiп шы¬ады жЎне олар АТФ молекулаларына жиналады. 
Екi молекулалы сЇт єышєы лыны¦ оттегiлi жа¬дайда толыє ыдыра-
уынан 36 молекула АТФ пайда болады. Демек, жасушаны энергиямен 
єамтамасыз етуде аэробтыє тыныс алу негiзгi мiндеттi атєарады. Бар-
лыє тiрi а¬залар энергия алу тЇрiне єарай екi Їлкен топєа: автотрофтар 
мен гетеротрофтар тобына бЈлiнедi.
§ 30. Энергия алмасуыны¦ басєыштары


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау