104
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
тип деп єолданылады. Мµнда тек а¬заны¦ сыртєы белгiлерi (терiсiнi¦
тЇсi, шаш, єµлає яки мµрын пiшiнi, гЇлдердi¦ ре¦i) емес, сондайає
биохимиялыє (аєуызды¦ єµрылысы, фермент белсен дiлiгi, єанда¬ы
гормондар єаныєпасы жЎне басєалар), гистология лыє (жасушаны¦
пiшiнi, µлпалар мен дене єµрылысы), анатомиялыє (дене єµрылысы,
дене мЇшелерiнi¦ орналасуы) белгiлерi де кiредi.
Жыныстыє кЈбеюде белгiлердi¦ бiрнеше µрпаєтар барысында тµєым
єуалаушылы¬ыны¦ негiзгi за¦дылыєтарын ал¬аш рет чех ¬алымы Гре
гор Мендель 1865 жылы жарияла¬ан едi. Оны¦ зерттеулерi кЈп уаєытєа
шейiн дµрыс ба¬аланбай келдi. 1900 жылы Мендель зерттеулерiн Їш
iрi ¬алым Г. де Фриз, Е. Шермак жЎне К. Корренстер єайта тауып жЎне
бекiтiп бердi. Сондыєтан 1900 жыл биологияны¦ жа¦а пайда бол¬ан
саласы — гене тика¬а негiз салын¬ан жыл деп есептеледi. Г. Мендель
Јз тЎжiрибелерiн асбµршаєпен Јткiздi. Бµл Јсiмдiктердi¦ тЇрлерi кЈп,
олар жаєсы сипаттал¬ан тµєым єуалаушылыє белгiлерiмен бiрбiрiнен
ерекшеленедi. МЎселен, оны¦ гЇлдерi ає жЎне єызыл, саба¬ы биiк жЎне
аласа, дЎндерi сары жЎне жасыл, тегiс яки бЇрiскен тЇрлерi бар. Мiне,
осы єасиеттерiнi¦ Ўрбiрi осы тЇр ше¦берiнде тµєым єуалайды. Асбµр
шає Јздiгiнен тоза¦данады, бiрає шеттен тоза¦дануы да мЇмкiн.
Мендель зерттеген асбµршаєты¦ тµєым
єуалаушылыє белгiлерi
1.
2.
3.
4.
5.
Генетика ¬ылымы ненi Їйретедi?
Тµєым єуалаушылыє деген не?
¤згергiштiк деп ненi айтады?
Ген деген не?
Генотип пен фенотип µ¬ымын Јзара салыстыр.
§ 44. Тµєым єуалаушылыєты зерттеудi¦ гибридтiк Ўдiсi
Белгiлер
Доминант
Рецессив
дЎн пiшiнi
дЎн тЇсi
гЇл тЇсi
сабає µзынды¬ы
дЎн пiшiнi
тегiс
сары
єызыл
µзын
жай єабыє
бЇрiскен
жасыл
ає
єысєа
буынды єабыє
Мендель тексерудi¦ гибридологиялыє Ўдiсiн — аныє белгiлерiмен
105
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
бiрбiрiнен ерекшеленiп тµратын атаана
формаларын будандастыру
Ўдiсiн єолданды жЎне баєыланып жатєан белгiлердi¦ бiрнеше µрпає
тарда єалай єалыптасатынын зерттедi. Ол болжам жасау жолымен
Јсiмдiк тердi¦ Ўр тЇрлi белгiлерiнен бiреуiн яки бiрбiрiне єарамаєар
сы бiрнеше белгiлердi айырып алды да, кезектесiп келетiн бiрнеше
µрпаєтарда єалай болатынын баєылады. Мендель тЎжiрибелерiнi¦
ма¦ыздылы¬ы зерттелiп жатєан белгiлердi¦ барлыє жеке а¬заларда
кЈрiнуiн Јлшемi жа¬ы нан аныє есептеуiнде болып табылады. Бµл о¬ан
тµєым єуалаушылыєта¬ы белгiлi Јлшемдiк за¦ды лыєтарды белгiлеп
алу¬а мЇмкiндiк бердi. Мендель єолдан¬ан тЎсiл —
гибридтеу яки
бу
дандастыру деп аталады.
Тµєым єуалаушылыє за¦дарын талдауды Мендель
моногибридтi
будандасудан тµєым єуалаушылыє тµр¬ысынан бiр жµп белгiсiмен Јзге
шеленетiн атаана а¬заларын будандастырудан бастады.
ДЎнi сары жЎне жасыл асбµршаєтар будандастырылса, сол будандас
тыру нЎтижесiнде алынатын бiрiншi µрпає гибридтердi¦ бЎрi сары
дЎндi болады. јарамаєарсы белгi (дЎндердi¦ жасылды¬ы)
жойылып
кетедi. Сондайає дЎнi тегiс жЎне бЇрiскен Јсiмдiктер Јзара буданда
стырыл¬анда, бiрiншi µрпає (F
1
) тегiс дЎндi бол¬ан, єызыл жЎне ає
гЇлдi асбµршає тарды Јзара будандастыр¬анда, F
1
(бiрiншi буын) єы
зыл гЇлдi болды. Мендельдi¦ бiрiншi µрпає гибридтерiнi¦ бiркелкiлiгi
осылайша дЎлел денген. ДЎндердi¦ сары ре¦iнен єµрал¬ан белгi жасыл
ре¦нi¦ шы¬уына жол єой майды жЎне F
1
гибридтерiнi¦ бЎрi сары (бiр
ре¦дi) болып єалады.
Белгiнi¦ жо¬ары тµруы доминанттыє, ал жо¬ары тµратын белгi
доми
нанттыє белгi деп аталады.
Мендельдi¦ бiрiншi за¦ы — доминанттыє
за¦ы яки бiрiншi буында бiртЇрлiлiк за¦ы деп аталады.
јарастырыл¬ан мысалдарда дЎннi¦ сары, тегiс пiшiндерi, гЇлдi¦
єызыл тЇсi дЎннi¦
жасыл тЇсiне, ал тегiстiгi бЇрiскен тЇрiне, гЇлдi¦ ає
ре¦iне доминанттыє, я¬ни Їстемдiк етедi. јарамаєарсы, я¬ни F
1
де
1.
2.
3.
4.
Тµєым єуалаушылыє за¦дылыєтарын бiрiншi кiм тапєан?
Мендель тЎжiрибелерiн єайсы ¬алымдар єайта тапты?
Мендель Јз тЎжiрибелерiн єай Јсiмдiкте жЇргiздi?
Мендель тЎжiрибелерiнi¦ ма¦ызы неде?
§ 45. Мендель за¦дары. Мендельдi¦ бiрiншi за¦ы
106
ГЕНЕТИКА НЕГIЗДЕРI
V Б¤ЛIМ
кЈрiнбейтiн белгi
рецессивтiк белгi деп аталады. Доминанттыє белгiлер
Їлкен Ўрiптермен, мысал Їшiн (А), ал рецессивтiк белгi кiшi Ўрiппен
(а) белгiленедi.
Егер а¬за генотипiнде
екi бiр тЇрлi ген бар болса, ондай а¬за
гомози
готалыє а¬за делiнедi. Гомозиготалыє а¬за доминанттыє (АА яки ВВ)
яки рецессивтiк (аа яки bb) кЇйде болады.
Егер аллель гендердi¦ бiрбiрiнен айырмашылы¬ы бар болса, я¬ни
бiрi доминанттыє, екiншiсi рецессивтiк (Аа яки Вb) болса, мµндай
генотиптi а¬за
гетерозиготалыє а¬за деп аталады.
Мендельдi¦ бiрiншi за¦ын тЈмендегiдей тЇсiндiруге болады: егер бiр
жµп белгiсiмен ерекшеленетiн гомозиготалыє а¬залар Јзара будандас
тырылса, F
1
гибридтер атаана а¬заларыны¦ бiр белгiсiне иелiк етедi,
фенотиптiк жЎне генотиптiк жа¬ынан бiрдей болады.
Асбµршає Јсiмдiгiнi¦ дЎнi ре¦i (сары жЎне жасыл) мен дЎнiнi¦
пiшiнi (тегiс жЎне бЇрiскен) тЇрлерiн будандастырып, F
1
буынында
алын¬ан нЎтижелердi кЈремiз.
F
1
(бiрiншi µрпає
)
тегiс
сары
жасыл
тегiс
P (атаана)
бЇрiскен
Гаметалар
сары
Шала доминанттыє. Бiрiншi µрпає гибридтерi бiркелкi болады де
ген за¦ жо¬арыда келтiрiлген мысалдарда гибридтердi¦ бЎрi сыртта
ана¬а яки ата¬а µєсас бол¬анда, я¬ни доминанттыє байєал¬анда iске
асады. Бµл Ўрєашан да байєала бермейдi. Гетерозиготалыє пiшiндер
де белгiлерi кЈбiнесе
аралыє сипатєа ие болады, я¬ни доминанттыє
шала болуы мЇмкiн. ТЈменде намазшамгЇл Јсiмдiгiнi¦ екi тµєым єу
алау формасыны¦ тоза¦дану нЎтижелерi кЈрсетiлген. Оларды¦ бiрiнi¦
гЇлi — єызыл, екiншiсi — ає. Бiрiншi µрпає гибридтердi¦ барлы¬ы єы
з¬ыш гЇлдi, я¬ни аралыє сипатта болады.
Шала доминанттыє — ке¦ тарал¬ан єµбылыс. Шала доминанттыє,
я¬ни аралыє тµєым єуалау єµлпынай жемiсiнi¦ ре¦iнен, єµстар ма
сары
тегiс
