A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет20/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45

63
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
јай єоспалар липидтер деп аталады?
Майлар жасушада єандай мiндеттi атєарады?
ТЇйе Јркешiне жинал¬ан май ненi¦ єайнар кЈзi болып есептеледi?
1.
2.
Тiрi а¬залар балауызды не маєсатєа пайдаланатынын тЇсiндiр.
КЇрделi липидтерге мысал келтiр.
1,5–2,0 есе жо¬ары болады. 1 г. майды¦ толыє ыдырауы нЎтижесiнде 
38,9 кДж энергия бЈлiнiп шы¬ады. Жасушада¬ы майды¦ мЈлшерi 
шамамен 5–15% болады. Май µлпаларыны¦ жасушаларында майды¦ 
мЈлшерi 90%-¬а дейiн болады. јысєы µйєы¬а бейiм бол¬ан жануарлар 
а¬засында майлар артыєша мЈлшерде жиналады. Омыртєалы 
жануарлар терiсiнi¦ астына жиналатын майлар ол жылуды саєтау 
мiндетiн атєарады. Майларды¦ ыдырауынан пайда болатын заттарды¦ 
бiрi — су. Бµл метаболикалыє су шЈл жануарлары Їшiн Јте ма¦ызды 
болып саналады.
 
ТЇйе Јркешiне жинал¬ан май — энергияны¦ єайнар 
кЈзi емес (кЈбiнесе осындай єате µ¬ым да бар), суды¦ єайнар кЈзi. 
¤сiмдiктердi¦ µрыєтарында да майлар єор заттар ретiнде кЈп мЈлшерде 
кездеседi. Олар¬а майлы Јсiм дiктер: кЇнба¬ысты, зы¬ырды, маєта мен 
сояны жЎне та¬ы басєа ларды мысал етiп кЈрсетуге болады.
јарапайым липидтердi¦ та¬ы бiр Јкiлi — балауыз болып 
табылады. ¤сiмдiктер мен жануарлар бµл заттан суды жµєтырмау має-
сатында пайдаланады. Балауыздан Їлкен бал аралары µя жасайды. 
Тiрi а¬заларды¦ жасушаларында кЇрделi липидтер де аса ма¦ызды 
рЈл атєарады. Бµларды¦ бiрi — фосфолипидтер, олар жасуша 
жар¬аєшалары єµрамына енедi. Олар жар¬аєшаларды¦ пайда болуына 
аса єажет. Липидтер аєуыздармен бiрiгiп, липопротейндердi єµрайды. 
Липопротейндер транспорттыє (тасымалдау) жЎне жар¬аєшаларды¦ 
жара тушылыє мiндетiн атєарады. 
КЇрделi липидтерге глюколипидтер жатады. Олар жасуша жар¬ає-
шаларыны¦ єµрамында кездеседi. Липидтерге та¬ы бiр топ элемент — 
стереоидтар да жатады. Олар Јсiмдiктер мен жануарлар а¬засында ке¦ 
тарал¬ан. Органикалыє єышєылдар мен оларды¦ тµздары, стереоидтар, 
жыныстыє гормондар, дЎрумендер, холистирол мен басєалар — осы 
топтан. Бµлар бiрнеше ма¦ызды физиологиялыє жЎне биохимиялыє 
єµбылыстар¬а байланысты мiндеттердi атєарады.


64
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар Їшiн, соны¦ iшiнде вирустар Їшiн де нуклеин єышєы-
лыны¦ ма¦ызы Їлкен. Олар тµєым єуалайтын белгiлердi саєтау жЎне 
нЎсiлден-нЎсiлге Јту, аєуыздар биосинтезi сияєты єажеттi тiршiлiк 
Їдерiстерiн iске асыру¬а белсене єатысады.
Нуклеин єышєылы ал¬аш жасуша ядросынан бЈлiнiп алын¬анды-
¬ынан («нуклеус» — ядро) нуклеин єышєылы деп атал¬ан. јазiргi кезде 
нуклеин єышєылы тек ядрода ¬ана емес, сонымен бiрге хлоропласт пен 
митохондрияда да бар екендiгi аныєталып отыр.
Нуклеин єышєылдарды¦ бiрi болып саналатын ДНј єµрылы-
сыны¦ дЇниеге келуi биологияны¦ жа¦а кезе¦iн бастап бердi. Себебi 
бµл жа¦алыє тiрi жасушаларды¦, сондай-ає тiрi а¬заларды¦ єалайша дЎл 
Јзiне µєсас нЎсiл єалдыратыныны¦ сырларын ашты. Сонымен бiрге ол 
тiршiлiктi єалай басєару туралы мЎлiметтi¦ Јтетiнiн де кЈрсетiп бердi.    
Нуклеин єышєылдарды¦ мономерлерi нуклеотидтер болады. Олар-
дан µзыннан-µзає полинуклеотидтер пайда болады. Нуклеотидтердi¦ 
єµрамы кЇрделi. Оларды¦ єµрамында фосфор єышєылы, моносахарид 
жЎне азот негiздерi бар. Олар азот негiздерiнi¦ тЇрiне єарап тЈртке 
бЈлiнедi: аденин, гуанин, ситозин, тимин (урасил). Нуклеин єышєылы 
єµрамында¬ы моносахарид екi тЇрлi: рибоза жЎне дезоксирибоза. 
Рибозаны¦ молекуласында 5 кЈмiртек болады, ал глюкозада кЈмiртегi 
атомдарыны¦ саны 6-¬а те¦.
Дезоксирибозаны¦ є µрамында бiр є ышє ыл атомы жетiс-
пей тiндiктен, рибозадан ерекшеленедi. Бµл екi моносахарид бiр 
полинуклеотидте жЎне бiр нуклеин єышєылы єµрамында бiр мезгiлде 
ешєашан кездеспейдi. Бiр-бiрiмен Ўрдайым тек рибонуклеотидтер яки 
тек дезоксирибонуклеотидтер жасай отырып бiрiгедi. СЈйтiп, бµл екi 
тЇрлi моносахарид екi типтегi полинуклеотидтi жЎне сол арєылы екi 
тЇрлi нуклеин єышєылын єµрайды. 
ДНј молекуласы — массасы Јте Їлкен єос тiзбектi полимер єоспа. 
Бiр молекула єµрамында шамадан тыс кЈп нуклеотидтер болады 
(31-сурет). ДНј молекуласы єос тiзбектен єµралады. јос тiзбек бiр-
бiрiне толыє сЎйкес жЎне кезектiлiгiне сай (комплементарлыє) болып 
келедi. Тiзбектердi¦ бiр-бiрiне сЎйкес жЎне кезектiлiгiне сай болуы 
да бiр тiзбектегi пурин негiзi єарсысында пиримидин негiзi болуын 
талап етедi. Пурин негiзiне А жЎне g енсе, пиримидин негiзiне Ts 
жЎне T енедi. Аденинге Ўрєашан тиминнi¦ кезектiлiгi сай, ал гуанинге 
§ 26. Нуклеин єышєылдары


65
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
ДНј молекуласыны¦ єµрылысы: 
G — гуанин; C — цитозин; 
A —  аденин; T — тимин.
1.
2.
3.
4.
Нуклеин єышєылы деп єандай заттар айтылады, оларды¦ єандай 
тЇрлерiн бiлесi¦?
Нуклеин єышєылдары єандай єоспалардан єµрал¬ан?
Нелiктен ДНј жЎне РНј деп аталады?
Тiрi а¬заларда нуклеин єышєылдары єандай єызмет атєарады?
31-сурет.
 
5— Биология,  9-сынып
цитозиннi‚¦ кезектiлiгi сай келедi. A-T арасында екi сутегi буы, g-Ts 
арасында Їш сутегi буы болады. ДНј єос тiзбегiнi¦ пайда болуы 
нуклеотидтер арасында¬ы кезектiлiктi¦ сЎйкес болуына байланысты. 
ДНј молекуласында аєуыз синтезi туралы аєпарат орналасєан. 
Сонымен  єатар ДНј молекуласында сол мЎлiметтердi¦ нµсєасын 
кЈбейте алатын єасиет бар. Бµл — тiрi а¬залар жЈнiндегi жыныстыє 
аєпаратты аныє тЇрде нЎсiлден-нЎсiлге Јткiзу дегенi. ДНј жасуша 
ядросында, сондай-ає митохондриялар мен хлоро пластарда болады. Ол 
хромосома єµрамына енедi жЎне аєуыздармен тiркескен кЇйде кездеседi. 
ДНј-ны¦ єµрылысын америкалыє биолог Дж. Уотсон жЎне а¬ылшын 
физик ¬алымы Ф.Крик тапєан.
Рибонуклеинєышєылыны¦ єµрылысы ДНј-на µєсас болады. 
Оларды¦ єµрамында азот негiздерiнен аденин, гуанин, цитозин жЎне 
урацил кездеседi. Негiзгi айырмашылы¬ы — РНј бiр тiзбектi молекула-
лардан єµрал¬ан. Молекулаларды¦ массасы оларды¦ тЇрiне єарай Ўр 
тЇрлi болады. Олар тасымалдау (t-РНј), аєпарат (i-РНј) жЎне рибо-
сомалыє (p-РНј) болып бЈлiнедi. Оларды‚¦ бµлай аталуы  атєаратын 
мiндет терiне байланысты. РНј-ны¦ барлыє тЇрлерi аєуыз синтезiне 
єатысады.


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау