АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ

87
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1    сперматозоид;
2   жµмыртєа жасуша; 
3   ба¬ыттаушы денешiктер.
КЈбею
айма¬ы
¤су айма¬ы 
Пiсiп жетiлу
айма¬ы
Сперматозоид пен жµмыртєа жасушаны¦ сызбасы:
2
3
1
3
45-сурет
лады. Овогенезде бастапєы µр¬ашы жыныстыє жасушаларды¦ кЈбеюi, 
тЈменгi сатыда¬ы омыртєасыздарда Јмiр бойы жал¬асады.
II­басєыш.­¤су­кезе¦i. Бастапєы жыныстыє жасушаларды¦ кейбi-
реулерi Јсу айма¬ына Јтiп, Їлкейедi де, єоректiк заттар жинайды. 
Оларды¦ ДНј мЈлшерi екi есеге артады. Бастапєы сперматозоидтар Јсу 
айма ¬ында тез Їлкеймейдi. Бiрає жµмыртєа жасушалар кейде бiрнеше 
жЇздеген, мы¦да¬ан есеге дейiн Їлкейедi. Бастапєы жµмыртєа жасуша-
ларды¦ Јсуi а¬заны¦ басєа жасушаларында пайда болатын заттар 
есебiнен жЇзеге асады. Мысалы, балыєтар, єосмекендiлер, бауырымен 
жор¬алау шылар жЎне єµстарда¬ы жµмыртєа жасушаны¦ негiзгi бЈлiгiн 
сары уыз єµ райды. Сары уыз єор да¬ы єоректiк заттар жина¬ы болады 
(май, аєуыз, кЈмiрсу). Бµдан тыс бастапєы жыныстыє жасушаларда кЈп 
мЈлшерде аєуыз бен РНј синтезделедi.
III басєыш. Пiсiп жетiлу кезе¦iнде жасушалар ядросын да¬ы диплоид 
жинає екi есеге артады. Бµл кезе¦де жасу шалар мейоз тЎсiлiмен кЈ-
бейiп, гаплоид жинаєєа ие болады.
IV басєыш. јалыптасу кезе¦iнде пайда бол¬ан жы ныстыє жасушалар 

88
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
ёрыєтан¬ан 
сперматозоидтарды¦ 
жµмыртєа жасуша¬а кiруi.
46-сурет.
Еркек
ёр¬ашы
Мейоз
Жµмыртєа
ёрыєтану
Сперматозоид
Еркек
ёр¬ашы
Зигота
ёрыєтанып жатєан жµмыртєа жасуша¬а 
сперматозоидты¦ келiп єосылуынан хромо-
сомалар диплоид жина¬ыны¦ єайта єалпына 
келу сызбасы.
47-сурет.
бел гiлi бiр пiшiнге жЎне кЈлемге ие болады. Жµмыртєа жасуша єалып-
тасу кезе¦iнде арнайы пердемен (єабыєпен) оралып, µрыєтану¬а дайын 
болады. КЈп жа¬дайларда бауы рымен жор¬алаушыларды¦, єµстар мен 
сЇтєоректiлердi¦ жµмыртєа жасуша сында єосымша єабыєтар пайда 
болады (44-сурет). јосымша єабыєтар жµмыртєа жасушаны жЎне онда 
дамып жатєан эмбрионды сыртєы ортаны¦ єолайсыз жа¬дай ларынан 
єор¬ап тµрады. Сперматозоидтар єµрылысына єарай Ўр тЇрлi кЈлем 
мен пiшiнге ие (43-суретке єара). Сперматозоидтарды¦ негiзгi мiндетi 
— жµмыртєа жасу ша¬а  тµєым єуалау аєпаратын жеткiзу жЎне оны¦ 
єызметiн тездету. јалыптасєан сперматозоидта митохондрия, Гольджи 
жиынты¬ы жЎне µрыєтану уаєытында жµмыртєа жасуша жар¬аєшасын 
ерiтiп жiберетiн арнайы ферменттер болады. Сперматозоид жµмыртєа 
жасушаны µрыє тандыр¬ан со¦, диплоид жина¬ы бар зигота тЇзiледi 
(46- жЎне 47-суреттер).

89
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
Жыныстыє кЈбеюдi¦ жыныссыз кЈбеюден негiзгi айырмашылы-
¬ы неде?
Жыныстыє жасушаларды¦ дамуы єандай кезе¦дерге бЈлiнедi?
Жµмыртєа жасушаны¦ сперматозоидтан єандай айырмашылы¬ы 
бар?
§ 38.  Мейоз
Жыныстыє жолмен кЈбейетiн а¬заларда Јзiне тЎн бЈлiну Ўдiсi — 
мейоз баєыланады. Мейоз сЈзiнi¦ ма¬ынасы «кемею» дегенi. Мейоз 
нЎти жесiнде диплоид жина¬ы бар бастапєы жыныстыє жасушалардан 
гаплоид жина¬ыны¦ жыныстыє жасушалары пайда болады. Мейоз ке-
зектесiп келетiн екi бЈлiну басєышынан єµралады. ўрбiр мейоз бЈлiнуi 
дЎл митозда¬ыдай 4-басєыштан тµрады: профаза, метафаза, анафаза, 
телофаза. Оларды айыру Їшiн бiрiншi бЈлiну фаза лары алдына i, екiн-
шi бЈлiну фазала рыны¦ алдына ii са ны єо йылады (48-сурет). Мейоз 
да дЎл ми тоз сияєты интерфа задан басталады. Ме йоз бЈлiнуi тЈменде 
кЈрсетiлгендей, ке зектесiп келетiн бас єыштардан єµрал¬ан, соны¦ 
нЎтижесiнде хромосомалар белгiлi Јзгерiске µшы райды. Мµны сызба 
тЇрiнде тЈмендегiдей кЈрсетуге болады:
Интерфаза:  
профаза i    
Интеркинез: профаза ii
 
 
 
метафаза i   
 метафаза ii
 
 
 
анафаза i 
 
 анафаза ii
 
 
 
телофаза i   
 телофаза ii
Мейозды¦ бiрiншi бЈлiнуi мен екiншi бЈлiнуi арасында¬ы жа¬дай 
интеркинез жа¬дайы деп аталады. КЈбiнесе интеркинез жа¬дайы iске 
аспай, телофаза i профаза ii-ге жал¬асып кетуi де мЇмкiн.
Бiрiншi бЈлiну фазаларыны¦ iшiнде е¦ кЇрделiсi жЎне µзаєєа 
созылатыны — профаза I. Профаза i-де хромосомалар оралмалана 
бастайды. ўрбiр хромосома екi хроматиттен єµралады, олар центромера 
арєылы бiрiгедi. Гомологиялыє хромосомалар Јзара жаєын дасады. Бiр 
хроматиттi¦ Ўрбiр бЈлiгi екiншi хроматитке дЎл келедi. Хромосомалар 
бiр-бiрiне жабысып, єатарласа орналасады. Бµл єµбылыс  коньюгация 
делiнедi. Кейiн мµндай хромосомалар ортасында¬ы µєсас бЈлiктер ген-
дермен алмасады. Ал бµл жай кроссинговер деп аталады. Профазаны¦ 
со¦ында гомологиялыє хромосомалар бiр-бiрiнен ажырай бас тайды. 
Бµл єµбылыстармен єатар ядро єабы¬ы да ыдырап, ядрошыєтар жо-
йылып кетедi.

90
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
Метафаза I-де — хромосомаларды¦ оралмалану дЎрежесi Јте жо¬ары 
кЈрсеткiшке ие болады. Коньюгацияласєан хромосомалар жµп-жµ-
бымен экватор жазыєты¬ы бойында орналасады. Центромера¬а бЈлiну 
шЇйкесi бiрiгедi.
Анафаза I-де — гомологиялыє хромосома иiндерi бiр-бiрiнен айєын 
бЈлiнедi. Бiрає хроматидтерi бЈлiнбеген кЇйде полюстерге єарай єоз¬а-
ла бастайды.
Телофаза I-де — хромосомалар саны екi есеге азай¬ан жасушалар 
пайда болады. јысєа мерзiмде ядро єабы¬ы пайда болады.
Интеркинез кезе¦iнде ДНј редупликацияланбайды. Бiрiншi бЈлiну 
нЎтижесiнде пайда бол¬ан жасушалар бiр-бiрiнен аталыє жЎне аналыє 
хромосо маларды¦ гендер жиынты¬ы тµр¬ысынан Јзгешеленедi.Мысалы, 
адамда¬ы барлыє жасушаларда, сонымен бiрге бастапєы жыныстыє жа-
сушаларда да 46 хромосома болады. Бµларды¦ 23-i аталыє, 23-i аналыє 
Телофаза ii
Анафаза i 
Профаза II
 
Метофаза i
Бастапєы жыныстыє 
жасушалар
Метофаза ii
Метофаза i
Телефаза ii
Анафаза ii
Профаза I
Бастапєы
Профаза i
Жыныстыє жасушаны¦ жетiлуi (мейоз).
48-сурет.