ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI

73
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
§ 31.  Фотосинтез
1.
2.
3.
4.
Энергия алмасу неше басєышєа бЈлiнедi?
«Ашу» атауы єай жа¬дайларда єолданылады?
Спирттi ашыту деген не?
Оттектi ыдырау Їдерiсi — єандай Їдерiс?
Автотрофтар — бейорганикалыє заттардан тiршiлiк Їшiн єажет 
органикалыє заттарды тЇзетiн а¬залар. Бµлар¬а дерлiк барлыє жасыл 
Јсiмдiктер, балдырлар, кейбiр бактериялар кiредi. Автотроф а¬залар 
єай энергия єорын пайдалануына єарай екi топєа: фототрофтар¬а жЎне 
хемотрофтар¬а бЈлiнедi. Фототрофтар кЇн энергиясын, ал хемотрофтар 
химиялыє реакциялар нЎтижесiнде бЈлiнетiн энергияны пайдаланады.
КЇн сЎулесi Ўсерiмен Јсiмдiктердi¦ жасыл жапыраєтарында кЈ мiр-
єышєыл газы мен судан кЇрделi органикалыє єоспаларды¦ тЇзiлуiн 
фотосинтез деп айтады. ¤сiмдiктердi¦ фотосинтез Їдерiсi Жер жЇзiнде 
КЇн энергиясыны¦ органикалыє єоспаларын химиялыє энергия¬а ай-
налдыратын бiрден-бiр єµрал болып саналады. ¤сiмдiктердi¦ ¬арыштыє 
ма¦ызы да осында. Бµл Їдерiсте тЇзiлетiн органикалыє єоспалар тiрi а¬-
залар Їшiн єоректi¦ жЎне энергияны¦ єайнар кЈзi болып єызмет етедi. 
Сонымен бiрге фотосинтез Їдерiсi атмосфераны еркiн оттегiмен де 
байытады. Фотосинтез Їдерiсiн зерттеу ауыл шаруа шылы¬ы егiндерiнен 
мол Јнiм алу¬а да мЇмкiндiк бередi. Жасыл Јсiмдiктер фототроф а¬за-
лар болып саналады. Олар жасушада¬ы хлоропластарда жинал¬ан хло-
рофилл пигментiнi¦ жЎрдемiмен жарыє энергиясын химиялыє энер-
гия¬а айналдыратын фотосинтез Їдерiсiн iске асырады. Бµл єµбылыс 
тЈмендегiдей болады. Жарыє кванттары — фотондар — хлорофилл мо-
лекулаларымен Јзара Ўсерлеседi. НЎтижеде молекулалар  єысєа уаєыт 
iшiнде энергия¬а бай «єоз¬алу» кЇйiне Јтедi. Одан кейiн єоз¬алыста¬ы 
молекулаларды¦ артыєша энер гиясы жылу яки жарыє кЇйiнде тарала-
ды. Ал энергияны¦ єал ¬ан бЈлiгi сулы ерiтiндiде оны¦ диссоция лануы 
арєылы Їнемi µшы райтын сутегi иондарына жеткiзiп берiледi. Жарыє 
Ўсерiмен суды¦ дис социяциялануы фотолиз деп аталады:
H
2
O 
 H
+  
+ OH
—
Осыны¦ нЎтижесiнде пайда бол¬ан сутегi Ўлсiз сабаєтар арєылы 
сутектi  органикалыє єоспалармен бiрiгедi:

74
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
2H
+ 
+ органикалыє єоспа 
 органикалыє єоспа H
2
.
Гидроксил иондар, я¬ни   ОН
-
 Јзiнi¦ электронын басєа молекула-
лар¬а бередi де, еркiн радикал¬а айналады. Радикалдар Јзара єосылып, 
су жЎне молекуляр оттегi тЇзедi (34-сурет):  
 
4OH
 O
2 
+ 2H
2
O
СЈйтiп, фотосинтез Їдерiсiнде пайда болатын жЎне атмосфераны 
байытатын молекуляр оттегiнi¦ єайнар кЈзi су болып саналады. КЇн 
энер гиясы тек суды ыдырату¬а ¬ана емес, сонымен бiрге фосфат єыш-
єылы мен АДФ-тан АТФ-тарды тЇзуге де жµмсалады. Бµл Јте тиiмдi 
Їдерiс: хлоропластарда оттегiнi¦ єатысуынсыз сол Јсiмдiк митохонд рия-
ларына єара¬анда 30 есе кЈп АТФ синтезделедi. Осы жолмен кЈмiртегi 
ангидридiн бiрiктiруге єажеттi энергия жиналады. Бµл реакциялар¬а 
АТФ жЎне сутегiн кЈшiрушi органикалыє єоспаларда¬ы сутегi єаты-
сады.
6CO
2
+18AТФ +12 органикалыє єоспа H
2
 
 C
6
H
12
O
6 
+ 6H
2
O +
    
 
 
 
 
 
     
 
глюкоза
 
   + 18ADF + 18H
3
PO
4 
+ органикалыє єоспа
СЈйтiп, КЇннi¦ жарыє энергиясы органикалыє затты¦ (глюко заны¦) 
химиялыє сабаєтары энергиясына айналады.
34-сурет.
iii.  КЈмiрсу синтезi
i.  Жарыє Ўсерiмен суды¦ 
ыдырауы (фотолиз)
Жарыє
КЈмiртегi 
циклi
ii.  АТФ синтезi
Фотосинтез 
сызбасы.
Хлорофилл
Жарыє басєышы
јарবылыє 
басєышы

75
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
Фотосинтез деп ненi айтады? 
Фотосинтез барысында нелер iске асады? 
Фотосинтез барысында атмосфера¬а шы¬атын оттегiнi¦ єайнар 
кЈзi не?
 
                     
§ 32.  Хемосинтез
1.
2.
3.
¤сiмдiктердi¦ ¬арыштыє ма¦ызын тЇсiндiрiп бер.
Суды¦ фотолизiн тЇсiндiр. 
јай а¬залар фототрофтар делiнедi?  
 
§ 33.  4-зертханалыє жµмыс
Амилазаны¦ крахмал¬а Ўсерi
јµрамында хлорофилл пигментi жоє кейбiр бактериялар да ор-
ганикалыє єоспаларды тЇзе алады. Олар бейорганикалыє заттарды¦ 
химиялыє реакциясы арєылы пайда бол¬ан энергияны пайдаланады. 
Химиялыє реакциялар нЎтижесiнде тЇзiлiп келе жатєан органикалыє 
єоспаларды химиялыє энергия¬а айналдыру хемосинтез деп ата лады. 
Бµлар¬а бiрнеше микроа¬заларды: аммиакты азот єышєылына ай-
налдыратын нитрификатор бактерияларды; екi валенттi темiрдi Їш 
валенттi темiрге айналдыратын темiр бактерияларын; сутегi сульфидiн 
сульфат єышєыл¬а айналдыратын алтынкЇкiрт бактерияларын мы-
сал етiп кЈрсетуге болады. Атмосферада¬ы азотты ci¦iретiн кейбiр 
ерiмейтiн минералдарды Јсiмдiк ci¦iретiн пiшiндерге айналдыратын 
хемо синтетикалыє бактериялар таби¬атта элементтердi¦ айналуында 
зор рЈл атєарады.
Энергия сутегi, сутегi сульфид, кЇкiртсутек, темiр, аммиак, нитрит 
жЎне басєа бейорганикалыє єоспаларды¦ тоты¬уынан бЈлiнуi мЇмкiн.
Бейорганикалыє элементтерден органикалыє єоспаларды синтез-
деу ге  єабiлетсiз а¬залар оларды дайын кЇйiнде алады. Мµндай а¬залар 
гетеротрофтар деп аталады. Бµлар¬а кЈптеген бактериялар, са¦ы-
рауєµлаєтар жЎне барлыє жануарлар кiредi.
Амилаза ферментi крахмалды єантєа дейiн ыдыратады. Амилаза 
ферментi Јнiп келе жатєан дЎндердi¦ єµрамында жЎне адам сiлекейiнде 
кЈп болады. Сондыєтан фермент сЈл
i
н Јнiп жатєан дЎн бЇршiктерiнен 
(сумалакты еске тЇсiр) яки сiлекейден дайындау¬а болады. Ол Їшiн ауыз