73
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
§ 31. Фотосинтез
1.
2.
3.
4.
Энергия алмасу неше басєышєа бЈлiнедi?
«Ашу» атауы єай жа¬дайларда єолданылады?
Спирттi ашыту деген не?
Оттектi ыдырау Їдерiсi — єандай Їдерiс?
Автотрофтар — бейорганикалыє заттардан тiршiлiк Їшiн єажет
органикалыє заттарды тЇзетiн а¬залар. Бµлар¬а дерлiк барлыє жасыл
Јсiмдiктер,
балдырлар, кейбiр бактериялар кiредi. Автотроф а¬залар
єай энергия єорын пайдалануына єарай екi топєа: фототрофтар¬а жЎне
хемотрофтар¬а бЈлiнедi. Фототрофтар кЇн энергиясын, ал хемотрофтар
химиялыє реакциялар нЎтижесiнде бЈлiнетiн энергияны пайдаланады.
КЇн сЎулесi Ўсерiмен Јсiмдiктердi¦ жасыл жапыраєтарында кЈ мiр-
єышєыл газы мен судан кЇрделi органикалыє єоспаларды¦ тЇзiлуiн
фотосинтез деп айтады. ¤сiмдiктердi¦ фотосинтез Їдерiсi Жер жЇзiнде
КЇн энергиясыны¦ органикалыє єоспаларын химиялыє энергия¬а ай-
налдыратын бiрден-бiр єµрал болып саналады. ¤сiмдiктердi¦ ¬арыштыє
ма¦ызы да осында. Бµл Їдерiсте тЇзiлетiн органикалыє єоспалар тiрi а¬-
залар Їшiн єоректi¦ жЎне энергияны¦ єайнар кЈзi болып єызмет етедi.
Сонымен бiрге фотосинтез Їдерiсi атмосфераны еркiн оттегiмен де
байытады. Фотосинтез Їдерiсiн зерттеу ауыл шаруа шылы¬ы егiндерiнен
мол Јнiм алу¬а да мЇмкiндiк бередi. Жасыл Јсiмдiктер фототроф а¬за-
лар болып саналады. Олар жасушада¬ы хлоропластарда жинал¬ан хло-
рофилл пигментiнi¦ жЎрдемiмен жарыє энергиясын химиялыє энер-
гия¬а айналдыратын фотосинтез Їдерiсiн iске асырады. Бµл єµбылыс
тЈмендегiдей болады. Жарыє кванттары — фотондар — хлорофилл мо-
лекулаларымен Јзара Ўсерлеседi. НЎтижеде молекулалар єысєа уаєыт
iшiнде энергия¬а бай «єоз¬алу» кЇйiне Јтедi. Одан кейiн єоз¬алыста¬ы
молекулаларды¦ артыєша энер гиясы жылу
яки жарыє кЇйiнде тарала-
ды. Ал энергияны¦ єал ¬ан бЈлiгi сулы ерiтiндiде оны¦ диссоция лануы
арєылы Їнемi µшы райтын сутегi иондарына жеткiзiп берiледi. Жарыє
Ўсерiмен суды¦ дис социяциялануы
фотолиз деп аталады:
H
2
O
H
+
+ OH
—
Осыны¦ нЎтижесiнде пайда бол¬ан сутегi Ўлсiз сабаєтар арєылы
сутектi органикалыє єоспалармен бiрiгедi:
74
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
2H
+
+ органикалыє єоспа
органикалыє єоспа H
2
.
Гидроксил иондар, я¬ни ОН
-
Јзiнi¦
электронын басєа молекула-
лар¬а бередi де, еркiн радикал¬а айналады. Радикалдар Јзара єосылып,
су жЎне молекуляр оттегi тЇзедi (34-сурет):
4OH
O
2
+ 2H
2
O
СЈйтiп, фотосинтез Їдерiсiнде пайда болатын жЎне атмосфераны
байытатын молекуляр оттегiнi¦ єайнар кЈзi су болып саналады. КЇн
энер гиясы тек суды ыдырату¬а ¬ана емес, сонымен бiрге фосфат єыш-
єылы мен АДФ-тан АТФ-тарды тЇзуге де жµмсалады. Бµл Јте
тиiмдi
Їдерiс: хлоропластарда оттегiнi¦ єатысуынсыз сол Јсiмдiк митохонд рия-
ларына єара¬анда 30 есе кЈп АТФ синтезделедi. Осы жолмен кЈмiртегi
ангидридiн бiрiктiруге єажеттi энергия жиналады. Бµл реакциялар¬а
АТФ жЎне сутегiн кЈшiрушi органикалыє єоспаларда¬ы сутегi єаты-
сады.
6CO
2
+18AТФ +12 органикалыє єоспа H
2
C
6
H
12
O
6
+ 6H
2
O +
глюкоза
+ 18ADF + 18H
3
PO
4
+ органикалыє єоспа
СЈйтiп, КЇннi¦ жарыє энергиясы органикалыє затты¦ (глюко заны¦)
химиялыє сабаєтары энергиясына айналады.
34-сурет.
iii. КЈмiрсу синтезi
i. Жарыє Ўсерiмен суды¦
ыдырауы (фотолиз)
Жарыє
КЈмiртегi
циклi
ii. АТФ синтезi
Фотосинтез
сызбасы.
Хлорофилл
Жарыє басєышы
јарবылыє
басєышы
75
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
Фотосинтез деп ненi айтады?
Фотосинтез барысында нелер iске асады?
Фотосинтез барысында атмосфера¬а шы¬атын оттегiнi¦ єайнар
кЈзi не?
§ 32. Хемосинтез
1.
2.
3.
¤сiмдiктердi¦ ¬арыштыє ма¦ызын тЇсiндiрiп бер.
Суды¦ фотолизiн тЇсiндiр.
јай а¬залар фототрофтар делiнедi?
§ 33. 4-зертханалыє жµмыс
Амилазаны¦ крахмал¬а Ўсерi
јµрамында хлорофилл пигментi жоє кейбiр бактериялар да ор-
ганикалыє єоспаларды тЇзе алады. Олар бейорганикалыє заттарды¦
химиялыє реакциясы арєылы пайда бол¬ан энергияны пайдаланады.
Химиялыє реакциялар нЎтижесiнде тЇзiлiп келе жатєан органикалыє
єоспаларды химиялыє энергия¬а айналдыру
хемосинтез деп ата лады.
Бµлар¬а бiрнеше микроа¬заларды: аммиакты азот єышєылына ай-
налдыратын нитрификатор бактерияларды;
екi валенттi темiрдi Їш
валенттi темiрге айналдыратын темiр бактерияларын; сутегi сульфидiн
сульфат єышєыл¬а айналдыратын алтынкЇкiрт бактерияларын мы-
сал етiп кЈрсетуге болады. Атмосферада¬ы азотты ci¦iретiн кейбiр
ерiмейтiн минералдарды Јсiмдiк ci¦iретiн пiшiндерге айналдыратын
хемо синтетикалыє бактериялар таби¬атта элементтердi¦ айналуында
зор рЈл атєарады.
Энергия сутегi, сутегi сульфид, кЇкiртсутек, темiр, аммиак, нитрит
жЎне басєа бейорганикалыє єоспаларды¦ тоты¬уынан бЈлiнуi мЇмкiн.
Бейорганикалыє элементтерден органикалыє єоспаларды синтез-
деу ге єабiлетсiз а¬залар оларды дайын кЇйiнде алады. Мµндай а¬залар
гетеротрофтар деп аталады. Бµлар¬а кЈптеген бактериялар, са¦ы-
рауєµлаєтар жЎне барлыє жануарлар кiредi.
Амилаза ферментi крахмалды єантєа дейiн ыдыратады.
Амилаза
ферментi Јнiп келе жатєан дЎндердi¦ єµрамында жЎне адам сiлекейiнде
кЈп болады. Сондыєтан фермент сЈл
i
н Јнiп жатєан дЎн бЇршiктерiнен
(сумалакты еске тЇсiр) яки сiлекейден дайындау¬а болады. Ол Їшiн ауыз
