АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ

83
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
Ашытєы са¦ырауєµла¬ыны¦ 
бЇршiктенiп кЈбеюi.
Кеуектiлердег
i
 бЇршiктену: ана а¬за 
денесiнде дербес а¬заны¦ пайда болуы.
40-сурет.
41-сурет.
ете бастайды (41-сурет). Кейбiр кЈп жасушалы а¬заларда жыныссыз 
кЈбею денесiнi¦ екiге бЈлiнуi (медуза, жауынєµрттар) яки бiрнеше 
бЈлiктерге бЈлiну (ає планария, єылєандылар) жолымен жЇредi. Пайда 
бол¬ан Ўрбiр бЈлiктен жа¦а шынайы а¬залар дамуы мЇмкiн.
¤сiмдiктер  дЇниесiнде  вегетативтi  кЈбею  ке¦  тара¬ан,  мµнда  ана-
лыє а¬заны¦ кейбiр бЈлiгiнi¦ кЈбеюiнен жа¦а а¬залар пайда болады 
(84-беттегi 42-сурет).
Вегетативтi кЈбеюге Јсiмдiктердi¦ єалемшелерi, шырмауыєтары 
мен тамыры, тЇйнектерi, пиязшыєтары жЎне тамыр сабаєтары арєылы 
кЈбеюiн мысал етiп кЈрсетуге болады. Картоп пен єµртєашаш пiшiнi 
Јзгерген жерасты сабаєтары, я¬ни тЇйнектерi арєылы; тал, терек, 
жЇзiм а¬ашы, єараєат єалемшелерi арєылы; алма, жантає, алша, терек 
сияєтылар атпа бµтаєтары арєылы; жауєазын, пияз, сарымсає пияз-
шыєтары арєылы; єµлпынай шырмауыєтары арєылы; бегония жапы-
ра¬ыны¦ тамыр тЇйнектерi арєылы; картопгЇл, ажырыє, бЎйшешек, 
шырынмиялар тамыр саба¬ы арєылы кЈбейедi. Мысалы, саламалейкум 
шЈбi тЇйнегiнен 1 м
2
 жерде 1800-ге шейiн кЈбейедi.
Кейбiр жануарларда, кЈптЇктi саєиналы жауынєµрттарда бЈлiктерге 
бЈлiнiп кЈбеюдi баєылау мЇмкiн. Мµнда жауынєµртты¦ денесi бiрнеше 
бЈлiкке бЈлiнедi жЎне бµл бЈлiктерден жа¦а а¬за пайда болады. Жа-
нуарларда байєалатын вегетативтiк кЈбею негiзiнде регенерация  яки 

84
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
жо¬ал¬ан бЈлiктi єайта єалпына келтiру жатады. Регенерация омырт-
єасыз  жЎне омыртєалы жануарлар¬а (рептилиялар) тЎн. Жыныссыз 
кЈбею эволюция барысында жыныстыє кЈбеюден бµрын пайда бол¬ан. 
Жыныс сыз кЈбеюде пайда бол¬ан жа¦а µрпає аналыє а¬заны¦ дЎл 
нµсєасы болады. Жыныссыз кЈбеюдi¦ биологиялыє ма¦ызы а¬заны¦ 
тез кЈбеюi жЎне кЈп µрпає єалдыруы болып саналады. Жыныссыз 
кЈбею нЎ тижесiнде пайда бол¬ан Ўрбiр а¬заны¦ генотипi аналыє а¬за 
генотипiне Јте µєсас болады. Себебi, дене жасушалары тек митоз 
Ўдiсiмен кЈбейедi, митозды¦ интерфаза басєышында генетикалыє ма-
териалды¦ екi есе кЈбеюi баєыланады. Митозды еске тЇсiр. Митозды¦ 
бЈлiнуi нЎти жесiнде пайда бол¬ан жасушалардан жыныссыз кЈбею 
арєылы жа¦а а¬залар дамиды. Митозды¦ бЈлiнуi негiзiнде жыныссыз 
јµлпынайды¦ жер бетiнде 
Јрмелейтiн сабаєтарыны¦ 
вегетативтiк кЈбеюi; 
Картопты¦ тЇйнектерi 
(єара тЇстi картоп солып, 
Јсiмдiк одан Јнiп шы¬ады;
Молодило Јсiмдiгiнi¦ «бЈлiну 
бЇртiкшелерi» арєылы кЈбеюi; 
Хлол Јсiмдiгiнi¦ тамырсаба¬ы; 
Пияз гЇлiндегi пиязшыєтар, 
пиязбас жЎне пиязбасшалар; 
јонаєжЇгерi тамырсаба¬ы; 
СарыгЇл тамырсаба¬ы; 
Эллодеяны¦ Јркендерден 
кЈбеюi
. 
42-сурет.
¤сiмдiктердi¦ вегета -
тивтiк кЈбеюi:
1
7
5
6
3
2
4
8
8 
7 
5 
6 
4 
2 
3 
1 

85
АFЗАЛАРДЫЁ­К¤БЕЮI­ЖўНЕ­ДЕРБЕС­ДАМУЫ
IV­­­Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
јай а¬заларда жыныссыз кЈбею байєалады?
Жыныссыз кЈбеюдi¦ єандай тЇрлерiн бiлесi¦?
Нелiктен жыныссыз кЈбею арєылы алын¬ан а¬залар бiр-бiрiне жЎне 
ата-ана а¬засына генетикалыє жа¬ынан µєсас болады?
1.
2.
3.
јандай жа¬дайларда жыныссыз кЈбею нЎтижесiнде пайда бол¬ан 
инди видтер ата-ана а¬засынан Јзгешеленiп тµрады?
Жыныссыз кЈбеюдi¦ биологиялыє ма¦ызы неде?
Нелiктен партеногенез Ўдiсiмен  кЈбеюдi жыныссыз кЈбеюдi¦ нЎти-
жесi деуге болмайды?
§ 37.  Жыныстыє кЈбею
Жыныстыє жасушалар мен оларды¦ єµрылысы
жолмен кЈ бейген а¬залар генотипiнi¦ бiр тЇрлi болу себептерiн тЇсiн-
дiруге болады. Пайдалы мутациялар мµндай а¬заларда сыртєы орта 
жа¬ дайыны¦ Јзгеруiне орай Јте аз кездеседi.
 
 
Жыныстыє кЈбеюдi¦ биологиялыє тµр¬ыдан ма¦ызы зор. Оны¦ 
жыныссыз кЈбеюден айырмашылы¬ы — ата мен ананы¦ тµєым єуалау 
белгiлерiн бiрiктiру мЇмкiндiгiн бередi. Сол себептен µрпає ата-ана¬а 
єара¬анда µзає жаса¬ыш, Јзгерген орта жа¬дайына бейiмделгiш болады. 
А¬за эволюциясында жыныстыє кЈбею ма¦ызды рЈл ойнайды.
Жыныстыє жасушалар Јлшемi мен пiшiнi жа¬ынан бiр-бiрiнен ерек-
шеленiп тµрады. Сперматозоидтар жµмыртєа жасушадан бiршама кiшi, 
бiрає Јте єоз¬ал¬ыш болады.
СЇтєоректiлер сперматозоидыны¦ єµрылысымен танысамыз (86-бет-
тегi 43-сурет). Ол µзын жiп секiлдi болады да, Їш бЈлiмнен єµралады: 
бас, мойын, єµйрыєша. Бас бЈлiгiнде ядро орналасады, басєасыны¦ 
алды¦¬ы бЈлiгiнде цитоплазманы¦ ны¬ыздал¬ан бЈлiгi бар. Осы бЈлiгi 
сперма тозоид арєылы жµмыртєа жасуша¬а кiредi. Мойын бЈлiгiнде 
жасуша орталы¬ы жЎне митохондриялар болады. Мойын тiкелей єµй-
рыєєа Јтедi. јµйрыєша єµрылысына єарай кiрпiкке яки талшыєєа 
µєсайды жЎне сперматозоидты¦ єоз¬алу органоиды болып саналады.
Жµмыртєа жасуша кЈбiнесе домалає амїба тЎрiздес болады, ол єи-
мылсыз. Басєа жасушалардан негiзгi айырмашылы¬ы — пiшiнiнi¦ Јте 

86
АFЗАЛАРДЫЁ К¤БЕЮI ЖўНЕ ДЕРБЕС ДАМУЫ
IV   Б¤ЛIМ
Тауыє жµмыртєа-
сы єµрылысыны¦ 
сызбасы:
Їлкен болуы. Жµмыртєа жасушаны¦ Їлкендiгi цитоплазма аєуызына 
бай єоректiк зат — сары уыз¬а байланысты. Жµмыртєа салып кЈбейетiн 
омыртєалыларда (бауырымен жор¬алаушылар жЎне єµстар) да жµмырт-
єа  жасушасы айтарлыєтай iрi болады (44-сурет). Жµмыртєа жасуша 
а¬заны¦ дамуы Їшiн єажеттi барлыє тµєым єуалайтын аєпаратты 
Јзiнде саєтайды.
Жыныстыє жасушаларды¦ дамуы (гаметогенез). Жыныстыє жасу-
шалар (гаметалар) жыныстыє бездерде дамиды. Сперматозоидтар — ата-
лыє безде, жµмыртєа жасуша — аналыє безде. Сперматозоидтарды¦ да-
муы — сперматогенез, жµмыртєа жасушаны¦ дамуы — овогенез делiнедi 
(45-сурет). Жыныстыє жасушаны¦ пайда болуы барысында спермато-
генез бен овогенез бiрнеше басєыш бойынша жЇредi.
43-сурет. 
СЇтєоректiлер сперматозоиды:  A — жалпы  кЈрiнiсi;  Б — сызбада¬ы
                           єµрылысы. 
1   акросома; 
2   ядро;
3   бас бЈлiгiндегi центриоль;       
4   арєа бЈлiгiндегi центриоль; 
5    митохондриялыє оралма; 
6   Јзек жiп.
5
4
6
Б
A
3
2
1
1    єабыє; 
2    єабыєасты пердесi; 
3    сарыуыз;
4    эмбрион дискi; 
5    ауа камерасы;
6    аєуыз пердесi;
7    аєуыз жiпшесi; 
8    халаза (тартпа).
44-сурет.
3
4
3
2
1
6
7
8
6
5
I басєыш. КЈбею кезе¦i. Бастап-
єы  жыныстыє  жасушалар — митоз 
тЎсi лiмен кЈбею арєылы жасушалар 
саны артып отырады. Сперматоге-
незде бастапєы жыныстыє жасу-
шалар Јте тез кЈбе йедi, кЈбiнесе 
бµл Їдерiс кЎме летке жету кезе¦iнен 
бастап єартаю кезе¦iне дейiн созы-