63
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
јай єоспалар липидтер деп аталады?
Майлар жасушада єандай мiндеттi атєарады?
ТЇйе Јркешiне жинал¬ан май ненi¦ єайнар кЈзi болып есептеледi?
1.
2.
Тiрi а¬залар балауызды не маєсатєа пайдаланатынын тЇсiндiр.
КЇрделi липидтерге мысал келтiр.
1,5–2,0 есе жо¬ары болады. 1 г. майды¦ толыє ыдырауы нЎтижесiнде
38,9 кДж энергия бЈлiнiп шы¬ады. Жасушада¬ы майды¦ мЈлшерi
шамамен 5–15% болады. Май µлпаларыны¦ жасушаларында майды¦
мЈлшерi 90%-¬а дейiн болады. јысєы µйєы¬а бейiм бол¬ан жануарлар
а¬засында майлар артыєша мЈлшерде жиналады. Омыртєалы
жануарлар терiсiнi¦ астына жиналатын майлар ол жылуды саєтау
мiндетiн атєарады. Майларды¦ ыдырауынан пайда болатын заттарды¦
бiрi — су. Бµл метаболикалыє су шЈл жануарлары Їшiн Јте ма¦ызды
болып саналады.
ТЇйе Јркешiне жинал¬ан май — энергияны¦ єайнар
кЈзi емес (кЈбiнесе осындай єате µ¬ым да бар), суды¦ єайнар кЈзi.
¤сiмдiктердi¦ µрыєтарында да майлар єор заттар ретiнде кЈп мЈлшерде
кездеседi. Олар¬а майлы Јсiм дiктер: кЇнба¬ысты, зы¬ырды, маєта мен
сояны жЎне та¬ы басєа ларды мысал етiп кЈрсетуге болады.
јарапайым липидтердi¦ та¬ы бiр Јкiлi — балауыз болып
табылады. ¤сiмдiктер мен жануарлар бµл заттан суды жµєтырмау має-
сатында пайдаланады. Балауыздан Їлкен бал аралары µя жасайды.
Тiрi а¬заларды¦ жасушаларында кЇрделi липидтер де аса ма¦ызды
рЈл атєарады. Бµларды¦ бiрi — фосфолипидтер, олар жасуша
жар¬аєшалары єµрамына енедi. Олар жар¬аєшаларды¦ пайда болуына
аса єажет. Липидтер аєуыздармен бiрiгiп, липопротейндердi єµрайды.
Липопротейндер транспорттыє (тасымалдау) жЎне жар¬аєшаларды¦
жара тушылыє мiндетiн атєарады.
КЇрделi липидтерге глюколипидтер жатады. Олар жасуша жар¬ає-
шаларыны¦ єµрамында кездеседi. Липидтерге та¬ы бiр топ элемент —
стереоидтар да жатады. Олар Јсiмдiктер мен жануарлар а¬засында ке¦
тарал¬ан. Органикалыє єышєылдар мен оларды¦ тµздары, стереоидтар,
жыныстыє гормондар, дЎрумендер, холистирол мен басєалар — осы
топтан. Бµлар бiрнеше ма¦ызды физиологиялыє жЎне биохимиялыє
єµбылыстар¬а байланысты мiндеттердi атєарады.
64
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар Їшiн, соны¦ iшiнде вирустар Їшiн де нуклеин єышєы-
лыны¦ ма¦ызы Їлкен. Олар тµєым єуалайтын белгiлердi саєтау жЎне
нЎсiлден-нЎсiлге Јту, аєуыздар биосинтезi сияєты єажеттi тiршiлiк
Їдерiстерiн iске асыру¬а белсене єатысады.
Нуклеин єышєылы ал¬аш жасуша ядросынан бЈлiнiп алын¬анды-
¬ынан («нуклеус» — ядро) нуклеин єышєылы деп атал¬ан. јазiргi кезде
нуклеин єышєылы тек ядрода ¬ана емес, сонымен бiрге хлоропласт пен
митохондрияда да бар екендiгi аныєталып отыр.
Нуклеин єышєылдарды¦ бiрi болып саналатын ДНј єµрылы-
сыны¦ дЇниеге келуi биологияны¦ жа¦а кезе¦iн бастап бердi. Себебi
бµл жа¦алыє тiрi жасушаларды¦, сондай-ає тiрi а¬заларды¦ єалайша дЎл
Јзiне µєсас нЎсiл єалдыратыныны¦ сырларын ашты. Сонымен бiрге ол
тiршiлiктi єалай басєару туралы мЎлiметтi¦ Јтетiнiн де кЈрсетiп бердi.
Нуклеин єышєылдарды¦ мономерлерi нуклеотидтер болады. Олар-
дан µзыннан-µзає полинуклеотидтер пайда болады. Нуклеотидтердi¦
єµрамы кЇрделi. Оларды¦ єµрамында фосфор єышєылы, моносахарид
жЎне азот негiздерi бар. Олар азот негiздерiнi¦ тЇрiне єарап тЈртке
бЈлiнедi: аденин, гуанин, ситозин, тимин (урасил). Нуклеин єышєылы
єµрамында¬ы моносахарид екi тЇрлi: рибоза жЎне дезоксирибоза.
Рибозаны¦ молекуласында 5 кЈмiртек болады, ал глюкозада кЈмiртегi
атомдарыны¦ саны 6-¬а те¦.
Дезоксирибозаны¦ є µрамында бiр є ышє ыл атомы жетiс-
пей тiндiктен, рибозадан ерекшеленедi. Бµл екi моносахарид бiр
полинуклеотидте жЎне бiр нуклеин єышєылы єµрамында бiр мезгiлде
ешєашан кездеспейдi. Бiр-бiрiмен Ўрдайым тек рибонуклеотидтер яки
тек дезоксирибонуклеотидтер жасай отырып бiрiгедi. СЈйтiп, бµл екi
тЇрлi моносахарид екi типтегi полинуклеотидтi жЎне сол арєылы екi
тЇрлi нуклеин єышєылын єµрайды.
ДНј молекуласы — массасы Јте Їлкен єос тiзбектi полимер єоспа.
Бiр молекула єµрамында шамадан тыс кЈп нуклеотидтер болады
(31-сурет). ДНј молекуласы єос тiзбектен єµралады. јос тiзбек бiр-
бiрiне толыє сЎйкес жЎне кезектiлiгiне сай (комплементарлыє) болып
келедi. Тiзбектердi¦ бiр-бiрiне сЎйкес жЎне кезектiлiгiне сай болуы
да бiр тiзбектегi пурин негiзi єарсысында пиримидин негiзi болуын
талап етедi. Пурин негiзiне А жЎне g енсе, пиримидин негiзiне Ts
жЎне T енедi. Аденинге Ўрєашан тиминнi¦ кезектiлiгi сай, ал гуанинге
§ 26. Нуклеин єышєылдары
65
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III Б¤ЛIМ
ДНј молекуласыны¦ єµрылысы:
G — гуанин; C — цитозин;
A — аденин; T — тимин.
1.
2.
3.
4.
Нуклеин єышєылы деп єандай заттар айтылады, оларды¦ єандай
тЇрлерiн бiлесi¦?
Нуклеин єышєылдары єандай єоспалардан єµрал¬ан?
Нелiктен ДНј жЎне РНј деп аталады?
Тiрi а¬заларда нуклеин єышєылдары єандай єызмет атєарады?
31-сурет.
5— Биология, 9-сынып
цитозиннi‚¦ кезектiлiгi сай келедi. A-T арасында екi сутегi буы, g-Ts
арасында Їш сутегi буы болады. ДНј єос тiзбегiнi¦ пайда болуы
нуклеотидтер арасында¬ы кезектiлiктi¦ сЎйкес болуына байланысты.
ДНј молекуласында аєуыз синтезi туралы аєпарат орналасєан.
Сонымен єатар ДНј молекуласында сол мЎлiметтердi¦ нµсєасын
кЈбейте алатын єасиет бар. Бµл — тiрi а¬залар жЈнiндегi жыныстыє
аєпаратты аныє тЇрде нЎсiлден-нЎсiлге Јткiзу дегенi. ДНј жасуша
ядросында, сондай-ає митохондриялар мен хлоро пластарда болады. Ол
хромосома єµрамына енедi жЎне аєуыздармен тiркескен кЇйде кездеседi.
ДНј-ны¦ єµрылысын америкалыє биолог Дж. Уотсон жЎне а¬ылшын
физик ¬алымы Ф.Крик тапєан.
Рибонуклеинєышєылыны¦ єµрылысы ДНј-на µєсас болады.
Оларды¦ єµрамында азот негiздерiнен аденин, гуанин, цитозин жЎне
урацил кездеседi. Негiзгi айырмашылы¬ы — РНј бiр тiзбектi молекула-
лардан єµрал¬ан. Молекулаларды¦ массасы оларды¦ тЇрiне єарай Ўр
тЇрлi болады. Олар тасымалдау (t-РНј), аєпарат (i-РНј) жЎне рибо-
сомалыє (p-РНј) болып бЈлiнедi. Оларды‚¦ бµлай аталуы атєаратын
мiндет терiне байланысты. РНј-ны¦ барлыє тЇрлерi аєуыз синтезiне
єатысады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
