ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI

63
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
1.
2.
3.
јай єоспалар липидтер деп аталады?
Майлар жасушада єандай мiндеттi атєарады?
ТЇйе Јркешiне жинал¬ан май ненi¦ єайнар кЈзi болып есептеледi?
1.
2.
Тiрi а¬залар балауызды не маєсатєа пайдаланатынын тЇсiндiр.
КЇрделi липидтерге мысал келтiр.
1,5–2,0 есе жо¬ары болады. 1 г. майды¦ толыє ыдырауы нЎтижесiнде 
38,9 кДж энергия бЈлiнiп шы¬ады. Жасушада¬ы майды¦ мЈлшерi 
шамамен 5–15% болады. Май µлпаларыны¦ жасушаларында майды¦ 
мЈлшерi 90%-¬а дейiн болады. јысєы µйєы¬а бейiм бол¬ан жануарлар 
а¬засында майлар артыєша мЈлшерде жиналады. Омыртєалы 
жануарлар терiсiнi¦ астына жиналатын майлар ол жылуды саєтау 
мiндетiн атєарады. Майларды¦ ыдырауынан пайда болатын заттарды¦ 
бiрi — су. Бµл метаболикалыє су шЈл жануарлары Їшiн Јте ма¦ызды 
болып саналады.
 
ТЇйе Јркешiне жинал¬ан май — энергияны¦ єайнар 
кЈзi емес (кЈбiнесе осындай єате µ¬ым да бар), суды¦ єайнар кЈзi. 
¤сiмдiктердi¦ µрыєтарында да майлар єор заттар ретiнде кЈп мЈлшерде 
кездеседi. Олар¬а майлы Јсiм дiктер: кЇнба¬ысты, зы¬ырды, маєта мен 
сояны жЎне та¬ы басєа ларды мысал етiп кЈрсетуге болады.
јарапайым липидтердi¦ та¬ы бiр Јкiлi — балауыз болып 
табылады. ¤сiмдiктер мен жануарлар бµл заттан суды жµєтырмау має-
сатында пайдаланады. Балауыздан Їлкен бал аралары µя жасайды. 
Тiрi а¬заларды¦ жасушаларында кЇрделi липидтер де аса ма¦ызды 
рЈл атєарады. Бµларды¦ бiрi — фосфолипидтер, олар жасуша 
жар¬аєшалары єµрамына енедi. Олар жар¬аєшаларды¦ пайда болуына 
аса єажет. Липидтер аєуыздармен бiрiгiп, липопротейндердi єµрайды. 
Липопротейндер транспорттыє (тасымалдау) жЎне жар¬аєшаларды¦ 
жара тушылыє мiндетiн атєарады. 
КЇрделi липидтерге глюколипидтер жатады. Олар жасуша жар¬ає-
шаларыны¦ єµрамында кездеседi. Липидтерге та¬ы бiр топ элемент — 
стереоидтар да жатады. Олар Јсiмдiктер мен жануарлар а¬засында ке¦ 
тарал¬ан. Органикалыє єышєылдар мен оларды¦ тµздары, стереоидтар, 
жыныстыє гормондар, дЎрумендер, холистирол мен басєалар — осы 
топтан. Бµлар бiрнеше ма¦ызды физиологиялыє жЎне биохимиялыє 
єµбылыстар¬а байланысты мiндеттердi атєарады.

64
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар Їшiн, соны¦ iшiнде вирустар Їшiн де нуклеин єышєы-
лыны¦ ма¦ызы Їлкен. Олар тµєым єуалайтын белгiлердi саєтау жЎне 
нЎсiлден-нЎсiлге Јту, аєуыздар биосинтезi сияєты єажеттi тiршiлiк 
Їдерiстерiн iске асыру¬а белсене єатысады.
Нуклеин єышєылы ал¬аш жасуша ядросынан бЈлiнiп алын¬анды-
¬ынан («нуклеус» — ядро) нуклеин єышєылы деп атал¬ан. јазiргi кезде 
нуклеин єышєылы тек ядрода ¬ана емес, сонымен бiрге хлоропласт пен 
митохондрияда да бар екендiгi аныєталып отыр.
Нуклеин єышєылдарды¦ бiрi болып саналатын ДНј єµрылы-
сыны¦ дЇниеге келуi биологияны¦ жа¦а кезе¦iн бастап бердi. Себебi 
бµл жа¦алыє тiрi жасушаларды¦, сондай-ає тiрi а¬заларды¦ єалайша дЎл 
Јзiне µєсас нЎсiл єалдыратыныны¦ сырларын ашты. Сонымен бiрге ол 
тiршiлiктi єалай басєару туралы мЎлiметтi¦ Јтетiнiн де кЈрсетiп бердi.    
Нуклеин єышєылдарды¦ мономерлерi нуклеотидтер болады. Олар-
дан µзыннан-µзає полинуклеотидтер пайда болады. Нуклеотидтердi¦ 
єµрамы кЇрделi. Оларды¦ єµрамында фосфор єышєылы, моносахарид 
жЎне азот негiздерi бар. Олар азот негiздерiнi¦ тЇрiне єарап тЈртке 
бЈлiнедi: аденин, гуанин, ситозин, тимин (урасил). Нуклеин єышєылы 
єµрамында¬ы моносахарид екi тЇрлi: рибоза жЎне дезоксирибоза. 
Рибозаны¦ молекуласында 5 кЈмiртек болады, ал глюкозада кЈмiртегi 
атомдарыны¦ саны 6-¬а те¦.
Дезоксирибозаны¦ є µрамында бiр є ышє ыл атомы жетiс-
пей тiндiктен, рибозадан ерекшеленедi. Бµл екi моносахарид бiр 
полинуклеотидте жЎне бiр нуклеин єышєылы єµрамында бiр мезгiлде 
ешєашан кездеспейдi. Бiр-бiрiмен Ўрдайым тек рибонуклеотидтер яки 
тек дезоксирибонуклеотидтер жасай отырып бiрiгедi. СЈйтiп, бµл екi 
тЇрлi моносахарид екi типтегi полинуклеотидтi жЎне сол арєылы екi 
тЇрлi нуклеин єышєылын єµрайды. 
ДНј молекуласы — массасы Јте Їлкен єос тiзбектi полимер єоспа. 
Бiр молекула єµрамында шамадан тыс кЈп нуклеотидтер болады 
(31-сурет). ДНј молекуласы єос тiзбектен єµралады. јос тiзбек бiр-
бiрiне толыє сЎйкес жЎне кезектiлiгiне сай (комплементарлыє) болып 
келедi. Тiзбектердi¦ бiр-бiрiне сЎйкес жЎне кезектiлiгiне сай болуы 
да бiр тiзбектегi пурин негiзi єарсысында пиримидин негiзi болуын 
талап етедi. Пурин негiзiне А жЎне g енсе, пиримидин негiзiне Ts 
жЎне T енедi. Аденинге Ўрєашан тиминнi¦ кезектiлiгi сай, ал гуанинге 
§ 26. Нуклеин єышєылдары

65
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
ДНј молекуласыны¦ єµрылысы: 
G — гуанин; C — цитозин; 
A —  аденин; T — тимин.
1.
2.
3.
4.
Нуклеин єышєылы деп єандай заттар айтылады, оларды¦ єандай 
тЇрлерiн бiлесi¦?
Нуклеин єышєылдары єандай єоспалардан єµрал¬ан?
Нелiктен ДНј жЎне РНј деп аталады?
Тiрi а¬заларда нуклеин єышєылдары єандай єызмет атєарады?
31-сурет.
 
5— Биология,  9-сынып
цитозиннi‚¦ кезектiлiгi сай келедi. A-T арасында екi сутегi буы, g-Ts 
арасында Їш сутегi буы болады. ДНј єос тiзбегiнi¦ пайда болуы 
нуклеотидтер арасында¬ы кезектiлiктi¦ сЎйкес болуына байланысты. 
ДНј молекуласында аєуыз синтезi туралы аєпарат орналасєан. 
Сонымен  єатар ДНј молекуласында сол мЎлiметтердi¦ нµсєасын 
кЈбейте алатын єасиет бар. Бµл — тiрi а¬залар жЈнiндегi жыныстыє 
аєпаратты аныє тЇрде нЎсiлден-нЎсiлге Јткiзу дегенi. ДНј жасуша 
ядросында, сондай-ає митохондриялар мен хлоро пластарда болады. Ол 
хромосома єµрамына енедi жЎне аєуыздармен тiркескен кЇйде кездеседi. 
ДНј-ны¦ єµрылысын америкалыє биолог Дж. Уотсон жЎне а¬ылшын 
физик ¬алымы Ф.Крик тапєан.
Рибонуклеинєышєылыны¦ єµрылысы ДНј-на µєсас болады. 
Оларды¦ єµрамында азот негiздерiнен аденин, гуанин, цитозин жЎне 
урацил кездеседi. Негiзгi айырмашылы¬ы — РНј бiр тiзбектi молекула-
лардан єµрал¬ан. Молекулаларды¦ массасы оларды¦ тЇрiне єарай Ўр 
тЇрлi болады. Олар тасымалдау (t-РНј), аєпарат (i-РНј) жЎне рибо-
сомалыє (p-РНј) болып бЈлiнедi. Оларды‚¦ бµлай аталуы  атєаратын 
мiндет терiне байланысты. РНј-ны¦ барлыє тЇрлерi аєуыз синтезiне 
єатысады.