ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI

66
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Жасушаларды¦ тiршiлiк єызметi єалыпты Јтуiн єамтамасыз ету 
Їшiн оларда Їздiксiз биосинтез яки биологиялыє синтез Їдерiстерi 
жЇредi.
Тiрi а¬залар єµрамында¬ы Ўр тЇрлi химиялыє заттар сан алуан реак-
циялар нЎтижесiнде тµраєты тЇрде Јзгерiп тµрады. Бµл Їдерiс заттар 
алмасуы немесе метаболизм деп аталады. Заттар алмасуы тiрi а¬заны¦ 
тiршiлiк етуiн, Јсуiн, тiршiлiк єызметiн, кЈбеюiн жЎне сыртєы ортамен 
тµраєты байланыста болуын єамтамасыз етедi. Ал бµл тiрi а¬заларды¦ 
Јзiн-Јзi жа¦артуына, Јзiне µєсас µрпає єалдыруына себеп болады, 
оларды¦ Јмiр сЇруiне єажеттi жа¬дай ту¬ызады.
Заттар алмасуы барысында тiрi а¬за сыртєы ортадан ЎртЇрлi зат-
тарды єабылдайды. Тiршiлiк єµбылыстары негiзiнен зат алмасуы 
арєылы пайда болады. Тiрi а¬залар тарапынан игерiлуi, я¬ни єоректi¦ 
єорытылуы — заттар алмасуыны¦ бастапєы басєышы, ал тiршiлiк 
єызме тiнi¦ нЎти жесiнде пайда бол¬ан єажетсiз Јнiмдердi¦ сыртєа 
шы¬арылуы — сы  басєыш болып саналады. Жасушаларда пайда 
болатын Їдерiстер аралыє басєыш деп аталады. Зат алмасуы бiр-бiрiне 
єарама-єарсы, бiрає Јзара байланысты екi Їдерiстi єамтиды. Бµлар 
ассимиляция яки анаболизм жЎне дисси миляция яки катаболизм ре-
акцияларынан єµралады.
Анаболизм барысында тiрi а¬заларда заттарды¦ пайда болуы, я¬ни 
синтездену Їдерiсi байєалады. Мµнда а¬за сыртєы ортадан Ўр тЇрлi 
заттарды єабылдайды жЎне оны сi¦iредi. МЎселен, адам Јз тiршiлiгiнде 
1 жылда шамамен 1,5 тонна оттегi жЎне єоректi игеретiнi аныє тал¬ан. 
Бµл — бiр кЇнде орташа 0,86 кг оттегi, 2,1 кг су, 0,81 кг органикалыє 
заттар жЎне 0,1 кг минерал тµздар¬а те¦ келедi дегенi. Адам єорегiнi¦ 
бiр кЇндiк азыєтыє энергиясы — 3000 килокалория¬а те¦ келедi. Ка-
таболизм Їдерiсiнде заттарды¦ ыдырауы жЎне оларда жинал¬ан энер-
гияны¦ бЈлiнуi байєалады. Заттарды¦ ыдырауы оттегiнi¦ єаты суымен 
оксидтену арєылы жЎне оттегiсiз ортада — ашу арєылы  iске асыры-
лады. Бµдан бЈлiнген энергия а¬заны¦ тек белсендi кЇйiндегi тiршiлiк 
мiндеттерiн атєару¬а ¬ана емес, сонымен єатар єалыпты кЇйiндегi 
єажеттiлiктерiн Јтеу Їшiн де жµмсалады.
§ 27.  Зат алмасуы
Жасушада¬ы зат пен энергияны¦ алмасуы
VII  тарау
 
 

67
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
§ 28.  Пластикалыє алмасу. Аєуыздар биосинтезi. 
Генетикалыє код
1.
2.
3.
Зат алмасу дегенде ненi тЇсiнесi¦?
Зат алмасуы єандай басєыштардан єµрал¬ан?
Зат алмасуыны¦ єай басєышында энергия бЈлiнедi?
1.
2.
Анаболизм мен катаболизмнi¦ ма¬ынасы єандай? 
Зат алмасуыны¦ бастапєы, сы жЎне аралыє басєыштарын 
тЇсiн дiрiп  бер. 
Ферменттер кЈмегiмен жай кiшi молекулалы заттардан кЇрделi 
жо¬ары молекулалы єоспалар: аминєышєылдардан — аєуыздар, 
ал моносахарид терден — кЇрделi кЈмiрсулар пайда болады. Азот-
ты негiздер нуклеотидтер жасау¬а єатысады жЎне олардан нуклеин 
єышєылдары єалыптасады. ДЎл осындай тЎртiппен жай ацетат 
єышєылдардан кЇрделi май єышєылдары пайда болады. Олар гли-
церин элементiмен реакция¬а тЇскен со¦, олардан майлар тЇзiледi. 
Биосинтетикалыє реакциялар Ўрбiр жеке тiрi а¬за мен тЇрге тЎн 
єасиеттер негiзiнде ерекшеленiп тµрады. Аєуыз ферменттерiнi¦ 
жЎрдемiмен пайда бол¬ан iрi органикалыє молекулалар єµрылысы 
ДНј тЎртiбiндегi нуклеотидтердi¦ кезектiлiгiмен аныєталады. Ал 
бµл жасушаны¦ гендер жиынты¬ы — генотипке байланысты.
Пайда бол¬ан заттар Јсу барысында жасуша мен оларды¦ 
органоид тарын жасау¬а, жµмсал¬ан немесе ыдыра¬ан молекулаларды 
єайта єалпына келтiру Їшiн єолданылады. 
Барлыє синтез (тЇзiлу) реакцияларына энергия жµмса лады. Ыды-
рау реакцияларында керiсiнше энергия бЈлiнiп шы¬ады.
Биологиялыє синтез реакцияларды¦ жиынты¬ы пластикалыє 
алмасу (яки ассимиляция) деп аталады. Зат алмасуында бµл тЇрдi¦ 
атауы оны¦ ма¦ызына байланысты: жасуша сырттан келген жай 
заттар есебiнен Јзiне єажеттi єоспаларды тЇзедi. ТЈменде пластика-
лыє алмасуды¦ е¦ ма¦ызды пiшiндерiнi¦ бiрi — аєуыз биосинтезiн 
єарастырамыз. ¤йткенi тiрi а¬заларда болатын Ўр тЇрлi биохимиялыє 
Їдерiстер арасында аєуыз єоспаларыны¦ синтезi ерекше орын алады. 
Зат алмасуы аєуыздар алмасуымен тiкелей байланысты, аєуыздар¬а 
тЎн кез келген єасиеттi¦ Јзгерiсi бiр мезгiлде зат алмасу Їдерiсiнi¦ 
Јзгеруiне де себеп болады.

68
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Аєуыздарды¦ биологиялыє мiндетi негiзiнен аминєышєылдар-
ды¦ аєуыз молекуласында¬ы орнымен, я¬ни оларды¦ кезектiлiгiмен 
аныєталады. Мµндай молекулалар биосинтезi алдын ала белгiленген 
жоспар бойынша iске асуы керек. Мµндай жоспар ДНј молекуласында 
4 тЇрлi нуклео тидтердi¦ кЈмегiмен белгiленедi, ол аєуыз молекуласы-
ны¦ нµс єасы яки єалыбы деп жЇргiзiледi. 20 тЇрлi амин єышєылды¦ 
ДНј молекула сында¬ы 4 тЇрлi нуклеотидтер жЎрдемiмен сипатталуы 
генетикалыє код деп аталады. 
ўрбiр аминєышєыл 3 нуклеотидтi¦ бiрiгуiнен жасал¬ан триплет 
кодыны¦ кЈмегiмен сипатталады. 20 амин єышєылды сипаттау Їшiн 61 
триплеттi код пайдаланылады. Демек, бiр аминєышєыл 2 жЎне одан 
кЈп кодты¦ кЈмегiмен сипатталады. Кодтарды¦ жалпы саны 64 (4
3
 = 4 
x 4 x 4)-ке те¦. јал¬ан 3 код аєуыз синтезiнi¦ басталуы мен аяєталуын 
бiлдiредi. Генетикалыє код барлыє тiрi а¬залар Їшiн Ўмбебап болып 
есептеледi. 
Генетикалыє кодты¦ ма¦ызды єасиеттерiнi¦ бiрi — оны¦ Јзiне тЎн-
дiгi, бiр триплет бiр аминєышєыл¬а сЎйкес келедi. Аєуыз биосинтезi 
Јте кЇрделi Їдерiс, о¬ан сан алуан фер мент пен РНј-лар єатысады. 
Бµл Їдерiс жасушаны¦ арнайы синтез деушi органоиды — рибосомаларда 
Јтедi.
Алдымен аминєышєылдар АТФ энергиясы арєылы белсендi кЇйге 
келедi де, t-РНј жЎрдемiмен рибосомалар¬а тасымалданады. Аєуыз 
туралы аєпарат ДНј молекуласынан i-РНј-лар арєылы кЈшiрiп алы-
нады да, рибосома¬а берiледi. Демек, ДНј тiзбектерiнi¦ бiрiнде РНј 
молекуласы синтезделедi. i-РНј нуклеотидтерiнi¦ кезек тiлiгi ДНј 
молекуласында¬ы нуклеотидтер кезектiлiгiне сЎйкес (компле ментар) 
болады (32-сурет). 
Аєуыз синтезi транскрипция жЎне трансляция басєыштарында 
жЇзеге асады. ДНј-да¬ы аєуыз туралы аєпаратты¦ i-РНј-¬а кЈшiрiп 
жазылуы транскрипция делiнедi. Транскрипция ядрода жЇредi. i-РНј-
да¬ы нуклеотидтер кезектiлiгi аминєышєылдар кЈрiнiсiнде пайда 
болуы трансляция делiнедi. Трансляция Їдерiсi рибосомада жЇредi.
СЈйтiп, цитоплазмада рибосома жЎне i-РНј-дан єµрал¬ан аєуызды 
синтездеу кешенi пайда болады. Рибосома i-РНј бойында єоз¬алады 
да, полипептид тiзбегiнi¦ пайда болуы басталады. Бµл єоз¬алыс бары-
сында рибосома¬а Јз кезегiмен аминєышєылдар келiп єосылады. 
Аминєышєыл мен триплет кодыны¦ сай келуiн t-РНј белгiлейдi.