A. Зикиряев, A. Тоxтаев, И. Азимов, Н. Сонин ¤збекстан Республикасы Халыєєа бiлiм беру министрлiгi жалпы бiлiм беретiн мектептердi¦ IX сыныбына


ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI



жүктеу 3,65 Mb.
Pdf просмотр
бет19/45
Дата25.11.2018
өлшемі3,65 Mb.
#24565
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   45

60
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Тiрi а¬залар єµрамында кездесетiн аєуыздар екi тЇрлi: талшыє 
тЎрiздес жЎне домалає яки жµмыртєа тЎрiздес пiшiнде болады. Талшыє 
тЎрiздес аєуыздар¬а жануарларды¦ жЇнiндегi, адамны¦ шашы мен 
бµлшыє етiндегi жЎне жiбек єµртыны¦ жiбегiндегi аєуыздар жатады. 
Ал домалає аєуыздар¬а жасушада¬ы тез ерiгiш аєуыздар мысал бола 
алады. Бµлар¬а, Јршiткi мiндетiн атєаратын аєуыздар мен єанда¬ы 
гемоглобин аєуыздары кiредi. 
Аєуыздар Ўр тЇрлi Ўсерлер нЎтижесiнде Јзiнi¦ таби¬и єасиеттерiн 
жояды. Мысалы, жµмыртєаны єайнатєанда аєуызы µйып єалады. Бµл 
єµбылыс денатурация (денатура — таби¬и кЇйiн жо¬алту) деп аталады. 
А¬заларды¦ єартаюы онда¬ы аєуыздарды¦ бiрте-бiрте денатурация¬а 
µшырауына байланысты. 
јарапайым жЎне кЇрделi аєуыздар. Барлыє аєуыздар екi Їлкен 
топєа: єарапайым жЎне кЇрделi аєуыздар¬а бЈлiнедi. јарапайым 
аєуыздар тек аминєышєылдардан ¬ана тµрады. КЇрделi аєуыздар 
єµрамында аминєышєылдардан тыс жай металл атомы, яки аєуыз емес 
кЇрделi заттар да кездеседi. 
јарапайым аєуыздар суда жЎне басєа ерiтiндiлерде еру єасиетiне 
єарай бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Таза дистильденген суда еритiн 
аєуыздар  альбуминдер деп аталады. Жµмыртєа аєуызы, бидай жЎне 
ноєат аєуыздары альбуминдерге мысал бола алады. Ас тµзыны¦ Ўлсiз 
ерiтiндiсiнде еритiн аєуыздар глобулиндер делiнедi. јан єµрамында¬ы 
аєуыздар мен кЈптеген Јсiмдiктердегi аєуыздар — глобулиндердi¦ 
Јкiлдерi. Тiрi а¬заларды¦ жасушаларында, спиртте, Ўлсiз сiлтi 
ерiтiндiлерiнде еритiн єарапайым аєуыздар да бар.
КЇрделi аєуыздар єµрамында¬ы басєа аєуызы жоє єоспаларды¦ 
сипатына єарай нуклеопротеин, хромопротеин, липопротеин жЎне та¬ы 
басєалар болып бЈлiнедi.
Хромропротеиндер тЇстi аєуыздар болып саналады, тiрi а¬заларда 
§ 23.  Аєуыздарды¦ єасиеттерi. јарапайым жЎне
кЇрделi аєуыздар
1.
2.
3.
4.
5.
Аєуыздар деп єандай єоспаларды айтады? 
Аєуыздар єµрамында єандай элементтер кездеседi?
Аєуыздар неше тЇрлi аминєышєылдардан єµрал¬ан? 
Жасушада Јршiткi мiндетiн єандай заттар орындайды? 
Жасушада аєуыздар єандай мiндеттердi атєарады?


61
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
§ 24.  КЈмiрсулар
1.
2.
3.
4.
Аєуыздар єандай пiшiндерде кездеседi?
јанда¬ы гемоглобин аєуызыны¦ пiшiнi єандай?
Денатурация Їдерiсiнде аєуыз єандай єасиетiнен айырылады?
Жай аєуыздар деген не?
КЇрделi аєуыздар¬а мысал келтiр.
јарапайым аєуыздар бiр-бiрiнен єай єасиеттерi бойынша ерек-
шеленедi?
Хромопротеиндер єандай аєуыздар єµрамына енедi?
1.
2.
3.
кЈп тарал¬ан. јанда¬ы гемоглобин аєуызы хромопротеиндерге жатады, 
оны¦ єµрамында темiр атомы бар. Нуклеопротеиндер — аєуыз бен 
нуклеин єышєылдарыны¦ бiрiгуiнен пайда бол¬ан кЇрделi єоспа. 
Олар барша тiрi а¬заларды¦ єµрамында кездеседi жЎне ядро мен цито-
плазманы¦ ажыралмайтын бЈлiгi болып табылады. 
КЈмiрсулар — таби¬атта ке¦ тара¬ан органикалыє єоспалар, олар 
жалпы С
п

2
О)
м
 формуласымен белгiленедi. «КЈмiрсу» атауыны¦ 
Јзi єµрамында¬ы сутегi мен оттегiнi¦ Јзара  єатынасынан, су 
молекуласына µєсасты¬ынан келiп шыєєан. 
КЈмiрсулар — тiрi а¬заларды¦ тiршiлiгiнде зор ма¦ыз¬а ие 
єоспалар. Оларды¦ аєуыздар, нуклеин єышєылдары жЎне майларды¦ 
пайда болуында рЈлi Їлкен. КЈмiрсуларды¦ кЈпшiлiгi Јсiмдiктерде 
єор элементтерi ретiнде шо¬ырланады. МЎселен, маєта талшы¬ын, 
кенеп Јсiмдiгiнi¦  єабы¬ын целлюлоза деп аталатын полисахарид 
єµрайды. Ал крахмал тамыр жемiстi, тЇйнектi Јсiмдiктерде жЎне дЎндi 
даєылдарды¦ тµєымдарында єор элементi ретiнде жиналады. 
Жануарларды¦ жасушаларында кЈмiрсуларды¦ мЈлшерi аз, 
небары 1–2%-ды, кейде 5%-ды єµрайды. Ал Јсiмдiк жасушаларында 
кЈмiрсулар кЈп мЈлшерде кездеседi жЎне кейбiр жа¬дайларда єµр¬ає 
массаны¦ 95%-ынан (маєта талшы¬ында) єµралады.
КЈмiрсулар екi тЇрге: моносахаридтер жЎне полисахаридтер 
болып бЈлiнедi. Моносахаридтер жай кЈмiрсулар яки єант болып 
табылады. Оларды¦ е¦ ма¦ыздылары — глюкоза (жЇзiм єанты) жЎне 
фруктоза (жемiс єанты). Глюкозаны¦ єанда¬ы мЈлшерi 0,10,–12%-¬а 
те¦. Рибоза мен дезоксирибоза да моносахаридтерге тЎн, олар нуклеин 
єышєылдары єµрамында кездеседi.


62
ТIРШIЛIК јёБЫЛЫСТАРЫНЫЁ ХИМИЯЛЫј НЕГIЗДЕРI
III  Б¤ЛIМ
Екi моносахаридтен єµрал¬ан єоспа дисахаридтер деп аталады. 
Олар¬а сахароза (єант єызылшасы єанты), мальтоза (дЎн єанты), 
лактоза (сЇт єанты) мысал бола алады.
КЈптеген сахаридтердi¦ єосындысынан пайда бол¬ан кЇрделi 
кЈмiрсу полисахаридтер деп аталады. Крахмал, глюкоген, целлюлоза 
сияєты заттар полисахаридтерге мысал болады. Маєта талшы¬ы дерлiк 
таза целлюлозадан єµрал¬ан. Оларды¦ мономерлерi глюкоза болып 
саналады.
Полисахаридтер тiрi а¬заларда екi негiзгi: жаратушылыє жЎне 
энер гетикалыє мiндеттердi атєарады. МЎселен, целлюлоза Јсiмдiк 
жасуша сыны¦ єабыєтарын жасау¬а єатысады; ал кЇрделi єµрылымды 
хитин элементi єµрт-єµмырсєаларды¦ сыртєы єа¦єасыны¦ єµрамында 
болады. Хи тин са¦ырауєµлає жасушасыны¦ єµрамында да кездеседi.
КЈмiрсулар жасушаны¦ негiзгi энергетикалыє єайнар кЈзi болып 
табылады. 1 г. кЈмiрсу ыдыра¬анда 17,6 кДж. энергияны¦ бЈлiнетiнi 
аныєтал¬ан.
¤сiмдiктерде — крахмал, жануарларда — глюкоген єор ретiнде жа-
сушалар¬а жиналады жЎне бµл заттар єорек пен энергия єоры мiндетiн 
атєарады.
Суда ерiмейтiн органикалыє єоспалар липидтер, яки майлар деп 
аталады. Бµл топєа тиiстi єоспалар алуан тЇрлiлiгiмен ерекшеленедi. 
Бµларды¦ iшiндегi е¦ кЈп тара¬аны єарапайым липидтер — бейтарап 
майлар болып саналады. Жануарларды¦ бейтарап майлары — майлар, 
ал Јсiмдiк майлары — Јсiмдiк майлары деп аталады. ¤сiмдiк майлары 
єалыпты температурада сµйыє болады. 
Майларды¦ жасушада¬ы негiзгi мiндетi энергияны¦ єайнар 
кЈзi ретiнде байєалады. Майларды¦ калориясы кЈмiрсу¬а єара¬анда 
  § 25.  Липидтер
1.
2.
3.
4.
КЈмiрсуларды¦ аталуы єалай тЇсiндiрiледi?
јай а¬заларды¦ єµрамында кЈмiрсулар кЈп болады?
Нелiктен кЇрделi кЈмiрсулар деп аталады?
КЈмiрсулар єандай мiндеттердi атєарады?
1.
2.
Моносахаридтерге мысал келтiр.
Сахароза єандай єорлардан алынатынын тЇсiндiрiп бер.


жүктеу 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   45




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау