161
дай дыбыстарды естiмейдi. Ең төменгi шекара – 1 м
2
ауданға тура келетiн дыбыс қуаты 0,000001 мкВт
болып белгiленген. Бiрлiк бетке тура келетiн ды-
быс қуаты 1 Вт/м
2
-қа жеткенде, адамның құлағында
ауру сезiледi және тербелiстердi дыбыс ретiнде
қабылдамайды. Дыбыстың қаттылығы немiс физик-
127-сурет.
терi В. Ветер мен Г. Фекснер ұсынған заң негi-
зiнде 1858 жылы анықталды. Адам сезетiн ды-
быс қаттылығының төменгi шекарасы Белл
деп белгiленген. Бұл шама телефонды ойлап
тапқан Г. Беллдiң құрметiне қойылған. Ауырлық сезу шекарасы 130 дБ
деп қабылдаған (1 децибелл = 1дБ = 0,1 Б). Осыған орай жай сұхбаттың
бiрлiгi – 40 дБ, шуылдiкi – 80 дБ, ұшақтiкi – 110–120 дБ-ға тең. Дыбыстың
қаттылығын механикалық және электр қондырғылардың көмегiмен
күшейтуге болады.
Мысалы: кернейден шыққан дауыс бiр бағытқа бағытталып, таралу бетi
кiшiрейтiледi. Pyпop (127-сурет) осындай дыбысты бағыттайды. Ертеде
дыбысты күшейтетiн аппараттар жоқ кезде оны құлағы ауырлау адамдар
пайдаланған.
2. Дыбыстың жоғарылығы. Бұл шама дыбыс жиiлiгiмен белгi-
ленедi. Адам сөйлегенде немесе ән айтқанда бiрдей жиiлiктегi тербе-
лiстер шығармастан, бiрнеше түрлi жиiлiктегi тербелiстер туғызады.
Ер адам сөйлегенде оның дыбысында 100-ден 7000 Гц-ке дейiн, әйел
адамның дыбысында 200-ден 9000 Гц-ке дейiнгi тербелiстер болады. Ли-
таврадан (барабан сияқты аспап) шығатын дыбыстар 90-нан 14000 Гц-ке
дейiн болады.
3. Дыбыс тембрi. Оған қарап кiм сөйлегенiн, кiм ән айтып тұрғанын
немесе қандай аспап ойналып жатқанын анықтау мүмкiн. Дыбыстың
iшiндегi ең көп жиiлiктегi тербелiстердiң ең кiшi жиiлiгi – ν
0
негiзгi тон
болады, ал 2ν
0
, 3ν
0
және т.б. жиiлiктегi тербелiстер обертондар деп атала-
ды. Мiне, осы обертондар санына және обер тондар күшi мен дыбыстың
қаттылығына қарай, дыбыс көздерi әр түрлi тембрге, яғни әуездiлiкке ие
болады.
Ер адамдар шығаратын дауыстар негiзгi тонға сәйкес, «Бас» (80–350
Гц), «Баритон» (110–400 Гц), «Тенор» (230–520 Гц), болып, ал әйел адам-
дарда «Сопрано» (260–1050 Гц), «Контральто» (170–780 Гц), «Меццо-со-
прано» (200–900 Гц) және «Колоратур сопрано» (260–1400 Гц) болып
бөлiнедi.
162
Практикалық тапсырма (сыныпта орындалады)
Камертонды алдымен резеңке таяқшамен, сосын балғаның
сабымен ұрып, камертонның дыбыс шығаруында қандай айыр-
машылық барын анықта. Үйде хрусталь рюмкалармен де орын-
дауға болады.
1. Қатты айқайлаған және шiңкiлдеген дауыстардың нендей айырма-
шылығы бар?
2. Рубабты күйiне келтiргенде, оның iшегiн керiп тартады. Сонда
дыбыс тың қайсы параметрi өзгередi?
3. Су шүмегiне iлiнген шелек суға толып барады. Шелек суға толған
сайын оның даусы қатты шығатыны нелiктен?
• Жарық спектрiн жетi түске бөлгендей, дыбыс тондарын да
жетiге бөлген: до-ре-ми-фа-соль-ля-си. Түстердiң анықтығын да,
дыбыстардың қаттылығын да адамдар көздiң және құлағының
сезгiрлiгiмен бағалайды. Дыбыстарды ғылыми түрде тондарға бөлу
Пифагорға тиiстi. Оның шәкiрттерi балқарағайдан (кедр) жалғыз iшектi
«монохорд» деп аталатын аспап жасаған. Iшектi шертсе, бiр тондағы ды-
быс шыққан. Iшектiң ұзындығын екiге бөлсе (ортасын басып), жоғары
тондағы дыбыс шығарған. Сөйтiп, музыкалық тондарды iшектiң ұзын-
дығымен белгiлейтiн заңдылық табылған.
• Хайуандардың арасында пiлдiң құлағы үлкен. Сондықтан адамдар
оның есту қабiлетi жоғары болса керек деп ойлайды. Шындығында пiлдiң
құлағы оның температурасын қалыпты күйде ұстап тұру үшiн қызмет
етедi. Пiлдiң құлағынан өткен қан суиды. Сондықтан пiл ыстық күндерi
құлағын дамылсыз қимылдатып тұрады.
60-ТАҚЫРЫП
ДЫБЫСТЫҢ ШАҒЫЛУЫ. ЖАҢҒЫРЫҚ
Жарықтың бiр ортадан екiншi ортаға өткенде бiр бөлiгi шағы латынын,
ал тағы бiр бөлiгi екiншi ортаға өтетiнiн көрдiк. Дыбыс та бiр ортадан
екiншi ортаға жеткенде, түсу бетiнен шағылады. Оған бос бөшке неме-
се құбырдың iшiнде тұрып, сөйлеу арқылы көз жеткiзуге болады. Жаңа
құрылған үйде немесе ешкiм жоқ спорт залда өзара сөйлескенде, сөздердiң
қатты естiлетiнiн бiлемiз. Теледидар және радио хабарларын жабық спорт
залдан жүргiзгенде де дауыстың жаңғырығып естiлетiнiне қөңiл бөлген
163
боларсыңдар. Оның себебi – дыбыстың тегiс қабырғалардан шағылып
қайтуы. Егер қабырғаның қашықтығы 20 м-ден көп болса, қайтқан ды-
быс шыққан ды бысқа қарағанда кешiгiп естiледi. Бұл дыбысты жаңғырық
дейдi. Егер параллель қабырғалар арасында немесе тау аңғарында да-
уыс шықса, жаңғырық бiрнеше рет қайталанады. Жаңғырақ қатты де-
нелерде болмайды. Мысалы, найзағай жарқылдағанда бiр рет жарқыл
көрсек те, күркiреген бiрнеше дауыс естiледi. Бiрiншiсi қатты, кейiн гiлерi
жай шығады. Оған себеп – күркiреген
дауыстың тау, орман, ғимарат және
бұл ттардан бiрнеше рет шағылып
естiлуi.
128-сурет.
Дыбыстың шағылуын тұрмыста, тех-
никада пайдаланамыз. Мысалы: теңiз
және мұхиттарда тереңдiктi өлшеу,
сүңгуiр кемелердi анықтау үшiн ульт-
радыбыстар пайдаланылады (128-су-
рет). Ол үшiн теңiздiң түбiне ультрады-
быс жiберiледi және шағылып қайтқан
дыбыс қабылданады. Дыбыстың бару
және қайту уақыты t өлшенiп, теңiздiң
тереңдiгi h анықталады. Бұнда дыбыс
2h
қашықтықты басып өткендiктен,
2h
=
д
· t болады. Одан h =
д
·
t
2
анық-
талады.
д
– дыбыс тың суда таралу жыл-
дамдығы. Ондай аспап эхолот деп ата-
лады.
Дыбыстың шағылып қайтуын металл бұйымдар арасына ауа неме-
се бөтен зат кiрiп қалғанын анықтауда пайдаланады. Құймаға тiкелей
тигiзiлiп қойған дыбыс көзi және қабылдағыш құйма бойымен жүргiзiледi.
Егер құйма iшi бiр тығыздықта және тұтас болса, қайтқан дыбыс бiрдей
болады. Бөтен зат және қуыс болса, қайтқан дыбыс бұзылады. Медицинада
да бүйрек ауруларын, жүктi әйелдер мен шарананың жағдайын тексеруде
ультрадыбыстар пайдаланы лады.
Есеп шығару үлгiсi
Найзағай жарқылынан 3 секунд өткен соң күннiң күркiрегенi естiлдi.
Бұлт шамамен сенен қандай қашықтықта болған?
Достарыңызбен бөлісу: |
