Затттың ТҮзілісі жөніндегі алғАШҚы мәліметтер механикалық ҚҰбылыстар

150
5.  Спектр  енiнiң  призма  жасалған  шынының  түрiне  және  призма 
негiзiнiң енiне тәуелдiлiгiн зерттеймiз. Нәтижелерiн тақтаға жазамыз.
1.  Призмадан  шыққан  сәуленiң  бұрылу  бұрышы  сәуленiң  түсiне  қалай 
тәуелдi?
2. Спектрдегi сәуленiң орналасу тәртiбi қандай?
3. Спектрдiң енi призма негiзiнiң енiне  нелiктен тәуелдi?
Есеп шығару үлгiлерi
121-сурет.
1-есеп.  121-суретте  ойыс  айнаға  түскен  сәуле  көрсетiлген.  Айнадан 
қайтқан  сәуле  қайсы  аралықтан  өтедi?  M – айна  ортасы,  F – айнаның  фоку-
сы.
Шешуi.  Ойыс  айналарда  оптикалық  бас  бiлiк ке  параллель  түскен 
сәулелер  айнадан  қайтса,  фокустан  өтедi.  Егер  сәуле  айна  ортасына 
ұзақтан келсе, М және F аралықтан өтедi.
2-есеп.  Нүктелiк  екi  жарық  көзi,  кiшкентай  бiр  шар  және  экран  122-а 
суретте  көрсетiлгендей орналасқан. Экранда шардың көлеңкесi және жар-
тылай көлеңкесi қалай пайда болатынын көрсет.
a
)
ә)
122-сурет.
Шешуi.  Есептiң  шешуiн  сызба  арқылы  көр сеткен  ыңғайлы.  Экрандағы 
А аймақта көлең ке, В аймақта жартылай көлеңке байқалады (122- сурет).

151
3-есеп.  Фокус  аралығы  20  см  болатын  ойыс  айнамен  шамның  кескiнi 
f
 = 30 см  қашықтықта  пайда  болды.  Шамның  айнадан  ұзақтығын  (b) 
табыңдар.
Б е р i л г е н i :
Ф о р м у л а с ы :
Ш е ш у i:
F = 20 см
f = 30 см
1
1
1
F
f
d
= +
1
1
1
d
F
f
= −
1
1
20
1
30
3 2
60
1
60
1
d
=
−
=
=
−
⋅
CM
.
d
 = 60 см.
Жауабы: 60 см.
Табу керек:
d = ?
VI ТАРАУДЫ ҚОРЫТЫНДЫЛАУҒА АРНАЛҒАН 
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1.  Мыналардың қайсысы жарық тың табиғи көзi болады?
1. Ай. 2. Күн. 3. Жұлдыздар. 
4. Электр шамы. 5. Жылты рауық қоңыз. 6. Үстел шамы.
A) 1, 2, 3;        B) 4, 5, 6;        C) 2, 3, 5;        D) барлығы.
2.  Суреттегi  S  көзден  шыққан  жа рық  T  тосқауылдан  өтiп,  экранға 
түседi. A, B жəне C нүктелердiң қайсысы көлеңкеде болады?
A) A нүкте;
B) C нүкте;
C) B нүкте;
D) A және C нүкте.
3.  Қайсы түстегi сəуле үшбұрышты призмадан өткенде ең үлкен бұ рыш-
қа ауытқиды?
A) күлгiн;      B) жасыл;      C) қызыл;      D) көк.
4.  Егер айна a бұрышқа бұрылса, айнадан сынған сəуле қандай бұрыш-
қа бұрылады?
A) a.      B) 2a.      C) 
a
2
.      D) 
3
2
a
.
5.  Бұйым дөңес линзадан 2F ара лықтан алысқа орналасса, пайда болған 
кескiн қандай болады? F – фокус аралығы.
A) шынайы, кiшiрейтiлген, төңке рiлген;
B) шынайы, кiшiрейтiлген, түзу;
C) абстрактылы, үлкейтiлген, төң керiлген;
D) абстрактылы, кiшiрейтiлген, төң керiлген.

152
6.  Суреттегi  K  жəне  L  айналарға  қараған  көз 
1,  2  жəне  3  нүктелерге  қойылған  денелердiң 
қайсысын екi айнадан да көредi?
A) тек 1;
B) тек 2;
C) тек 3;
D) 1 және 3.
7.  Қандай  түстегi  сəуле  белгiлi  қа тыныста  араласса,  ақ  түс  пайда  бола-
ды?
A) көгiлдiр, жасыл, күлгiн;      B) жасыл, қызыл, көгiлдiр;
C) сары, көк, күлгiн;              D) қызғылт сары, көгiлдiр, жасыл.
8.  Жазық  айна  алдында  адам  тұр.  Егер  адам  айнаға  1  м  жақындаса, 
адам мен оның кескiнi арасындағы қашықтық қалай өзгередi?
A) 2 м-ге қысқарады; 
B) 1 м-ге қысқарады;
C) 2 м-ге ұзарады; 
D) 2 м-ге ұзарады.
9.  Жарық  ауадан  шыныға,  шыныдан  суға  өттi.  Жарықтың  жыл-
дамдығы қалай өзгередi?
A) ауадан шыныға өткенде артады; шыныдан суға өткенде төмендейдi;
B) ауадан шыныға өткенде ке мидi, шыныдан суға өткенде артады;
C) ауадан шыныға өткенде ке мидi, шыныдан суға өткенде өзгермейдi;
D) ауадан шыныға, шыныдан суға өткенде төмендейдi.
10.  Қызыл  түстi  затқа  жасыл  шы ны  арқылы  қарасаң,  зат  қандай  түсте 
көрiнедi?
A) жасыл;      B) қызыл;      C) қызғылт;      D) қара.

153
ҚОРЫТЫНДЫ СҰХБАТ
Бұнда  сендер  VI  тарауда  өтілген  тақырыптардың  қысқаша  тұжырым-
дарымен танысасыңдар.
Жарық  
көздерi
Өзiнен  сәуле  шығаратын  денелердi  айтады.  Шартты  түрде 
табиғи және жасанды көздерге бөлiнедi.
Жарық 
қабылда-
ғыштар
Жарықтың әсерiмен жұмыс iстейтiн денелердi айтады. Мысалы, 
фотопленка, фотосурет, бейнекамера, күн батареялары және т.б.
Жарықтың 
таралуы
Мөлдiр  бiр  жынысты  ортада  түзу  сызық  бойымен  таралады. 
Жарық таралған сызық жарық сәулесi деп аталады.
Жарықтың 
шағылу заңы
1
2
Түскен  сәуле  мен  сәуле  түскен  нүктеден 
өткен перпендикуляр арасындағы бұрыш a 
түсу бұрышы, шағылып қайтқан сәуле мен 
перпендикуляр  арасын дағы  бұрышты  g 
шағылу  бұрышы  дейдi.  Түсу  бұрышы  ша-
ғылу бұрышына тең.
Жарықтың 
сынуы
1
2
Сынған  сәуле  мен  сәуле  түскен  нүктеден 
өткiзiлген  перпендикуляр  арасындағы  бұрыш 

  сыну  бұрышы  деп  аталады.  Жарық 
жылдамдығы  үлкен  ортадан  жылдамдығы 
кiшi  ортаға  өткенде  сыну  бұрышы  түсу 
бұрышынан кiшi болады.
Көлеңке және 
жартылай 
көлеңке
S
T
Жарықтың  түзу  сызықпен  таралуы 
себептi  тос қауыл дың  сыртына  жарық 
түспейтiн  аймақты  –  көлеңке,  аздап 
түсетiн  аймақты  жартылай  көлеңке 
дейдi.
Күннiң 
тұтылуы
Ай
Ай орбитасы
Жер
Күн
Жер  мен  Күннiң  ортасына 
Ай  түсiп  қалғанда,  Күн-
нен  Жерге  келетiн  сәуленi 
Ай  тосып  қала тын  құбы-
лыс.  Жердегi  бақылау шы-
лардың  орнына  қа рай  толық  тұтылу  немесе  жартылай  тұ-
тылу көрiнедi.
Айдың 
тұтылуы
Ай
Ай орбитасы
Жер
Күн
Ай мен Күннiң арасына Жер 
түсiп  қалғанда,  Жердiң  кө-
лең кесi  Айға  түсетiн  құбы-
лыс.