Сығымдалған табиғи газды пайдаланатын автобустар жұмысының Қауіпсіздігі жөніндегі

20

Сығымдалған табиғи газды пайдалану, артық жоғары қысымды 

қоректендіру жүйесінде болатындықтан, белгілі бір қауіпсіздік 

ережелерін сақтауды талап етеді . Ауамен қосылу кезінде шек-

ті жол берілген 15 % концентрациядан асып кеткен жағдайда, 

ол жанады (2,5–15 метанның ауада жарылу қаупі бар концен-

трациясы), ауа мен қоспа көлемі бойынша тұтану шегіне жеткен 

кезде жарылу қаупі туындайды .

Газдың сапасы: газды бір нәрсемен сұйылтудың мәні жоқ, ол газ 

құбыры арқылы құю станциясына тікелей келіп түседі .

СТГ пайдалану үшін газбаллонды 

жабдықтар

Көлік құралдарының мотор отыны ретінде сығымдалған табиғи 

газды (СТГ) пайдалану үшін газбаллонды жабдықтар (бұдан 

әрі – ГБЖ) –автомобиль көлік құралдарының жұмысын қамта-

масыз ететін баллондарды, баллондарды монтаждау жиын-

тықтарын, жалғайтын тұрба құбырларды, электр жабдықтары 

мен электрондық қондырғыларды қоса алғанда, агрегаттар, 

элементтер мен тораптар жиынтығы қолданылады . ГБЖ – бұл 

қозғалтқышты газ тәрізді отынмен қоректендіретін жабдық .

Халықаралық мемлекеттік стандарт МЕМСТ 31972–2013 «Авто-

мобиль көлік құралдары . Газ баллонды жабдықтар орнату тәртібі 

мен процедуралары» (2014 жылғы 1 қыркүйекте қолданысқа 

енгізілді) ГБЖ жиынтығы деп оны автокөлікке орнату оның тиісті 

түрдегі газ отынымен функционалдық жұмыс атқару қабілетін 

қамтамасыз ететін ГБЖ-ның құрамы деп түсіну керек деп бел-

гілейді . Басқаша айтқанда, ГБЖ жиынтығы қозғалтқыш пен ав-

токөліктің тұтастай алғанда оны пайдаланудың түрлі режиміндегі 

қауіпсіз, тұрақты, орнықты жұмысын қамтамасыз етуі тиіс .

Сондықтан СТГ қолданылатын ГБЖ жиынтығының құрамына 

міндетті тәртіппен мына жинақтауыштар енгізіледі:

1)  СТГ үшін Газ (ды) баллон (дар);

21

2)  Қажет болған жағдайда газ өтпейтін былғары қаптамамен 

жабдықталатын баллонның қосалқы жабдықтары;

3)  Қысым реттеуіш (сақтандырғыш қақпақшамен жабдықта-

луы мүмкін);

4)  Буландырғыш (қысым реттеуішпен қатар қолданылуы мүмкін);

5)  Құю блогы;

6)  Газ араластырғыш;

7)  Газ инжекторы;

8)  Газ өлшеуіш;

9)  Қысым дачигі;

10)  Температура датчигі;

11)  Электронды басқару блогы (ЭМК);

12)  Газ фильтрі;

13)  Отын түрін қайта қосатын жүйе және электр жүйесі;

14)  Қосымша автоматты қақпақша (қысым реттегішпен бір то-

рапта орындалуы мүмкін);

15) Қатты тұрба құбырлары мен иілгіш тұрба құбырлар 

(шлангтар);

16) Баллонның қосалқы жабдықтарына қол вентильі, ма-

нометр, сақтандырғыш қақпақша және сақтандырғыш 

құрылғы, баллонның автоматты қақпақшалар (қашықтан- 

реттейтін жұмыс қақпақшалар), шектеуші құрылғы жатады .

СТГ қойылатын жалпы техникалық талаптар:

1)  Стандарт талаптары мен конструкторлық құжаттамаларға 

сәйкес болуы;

2)  СТГ қозғалтқышының 26 МПа до 0,5 МПа қысымдағы 

тұрақты жұмысын қамтамасыз ету;

3)  ГБЖ орташа ресурсы ол орнатылатын автокөліктің орташа 

ресурсынан кем болмауы тиіс;

4)  ГБЖ климаттық орындау ол орнатылатын автокөліктің кли-

маттық орындалуына сәйкес болуы тиіс;

22

5)  температуралар диапазонында жұмыс істеу: баллондар 

–45 тен бастап+65 дейінгі градус Цельсия, қозғалтқыш 

бөлігіндегі құрылғы –45 тен бастап +120 дейінгі градус 

Цельсия, автокөлік бортындағы қондырғы –45 тен бастап 

+80 дейінгі градус Цельсия;

6)  ГБЖ конструкциясы диагностикалау, реттеу және техника-

лық қызмет көрсету үшін оның жеке құрылғысына қосылу 

мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс;

7)  Қозғалтқыштың жұмысын отынның бір түрінен екінші түрі-

не ауыстырып қосу жүргізушінің жұмыс орнынан жүзеге 

асырылуы және бақылануы тиіс, ауыстыру автоматты түр-

де ІЖҚ жұмысын бұзбай, бірқалыпты; газдизельді қозғал-

тқыштар үшін қоспа беру бір уақытта жасалады;

8)  Қоректендіруді борттық жүйесі ажыратылған кезде және 

ІЖҚ сөндірілген кезде (оталдыру құлпының орналасуынан 

тәуелсіз) газдың берілуін басқаратын электромагнит-

ті қақпақшалар беруді автоматты түрде жабуы және осы 

жағдайда қозғалтқыш іске қосылғанға дейін қалуы тиіс;

9)  Жоғары қысым магистралына баллоннан кейін автокөлік 

төбесіне магистралды электромагнитті қақпақша орна-

тылуы тиіс;

10) СТГ баллондары жоғары қысымды магистралға орна-

тылған автобустың төбесіне автоматтыға қосымша маги-

стральды қолмен бұралатын вентильдің бетіне қол жетімді 

шекте қосымша керек жарақсыз орнатылуы тиіс;

11) Егер металл газ тұрба құбырлары пайдаланылатын болса, 

онда олар тігіссіз болат немесе мыс тұрбалардан жасалуы 

тиіс . Мыс тұрбалар үшін резеңке немесе пластмассадан 

жасалған қорғаныш қабы болуы тиіс, болатқа (тот баспай-

тынды қоспағанда) қоршаған ортаның әсеріне төзімді жа-

бын салынады;

Автокөлік құралына ГБЖ, отынның дәстүрлі түрі пайдаланыла-

тын отын жүйесін СТГ қайта жабдықтау арқылы орнатылуы мүм-

кін . Мұндай жағдайда газ отын жүйесімен бірге негізгі бензин 

отынының жүйесі сақталады, ал автокөлік био отынды болып 

23

шығады . Дизель автокөлігін қайта жабдықтағаннан кейін әдетте 

газ дизельді отын жүйесіне айналады, онда отын ретінде газ ди-

зельді қоспа пайдаланылады (бірақ, одан да күрделірек, қым-

бат бағалы толық газ отын жүйесіне айналдырып қайта жаб-

дықталуы мүмкін) . Био отындылық, газ толтыру үшін қажеттілік 

туындаған және АГҚКС бару керек болған немесе газ толтыру 

желісі дамымаған аймақта болған жағдайда дәстүрлі отынға 

икемді ауысуға мүмкіндік береді .

Қазақстанда пайдаланылғанына 5–7 жыл болған негізінен еу-

ропалық немесе ресейлік модификацияланған (жақсартылған) 

автокөліктер 4-буынды ГБЖ пайдалануға жарамды болып ке-

леді, ол қолданылатын құрамдауыштарының жиынтығы бой-

ынша мыс . 90-жылдары кең қолданылған 2-буынды ГБЖ са-

лыстырғанда элементтері мен тораптарының конструкциялық 

және электрондық жетілдірілуімен анағұрлым айрықшаланады . 

Сондықтан 4-буынды ГБЖ жинағында көбінесе функционалды 

түрде жоғарыда көрсетілген міндетті тізбеден бір конструкци-

яда екі немесе одан да көп жинақтауыштар қоса атқарылатын 

тораптар мен элементтер пайдаланылады . Сонымен, 5 дәре-

желі қорғануды қамтитын баллон вентильі – Solenoidvalve, PSV, 

Temp . valve, overFlow, manual; қатар қолданылған реттеуіш-бу-

ландырғыштар (редукторлар); бензин/дизель отынынан газға 

бір қалыпты ауыстыруды, температура мен қысым датчиктерінің 

дабылы бойынша газ қоспасының құрамын түзетуді, газбен 

және бензин/дизель отынымен АОҚ жұмыс уақытын есептеу-

ді, пайдалану кезінде және істен шыққан жағдайда датчиктерді 

автоматты түрде тестілеуді, бұзылған датчикті ажыратуды, те-

стілеу нәтижесінен кейін әрбір газ форсункасын сапқа қосуды 

қамтамасыз ететін 64-разряды бар процессорлары болатын 

электронды басқару блоктары (бақылаушылар) (барлығын 

дайындаушы-зауыт technical-report кепілдендірген); автокөлік 

жұмысының түрлі режимінде тұтану бұрышын автоматты түр-

де анықтауға, автокөліктің жүру сапасын сақтауды және отын 

шығынын азайтуды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін элек-

тронды түрлендіргіш және басқа заманауи жабдықтар пайдала-

нылады .