Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

81 
 
view of European peoples and it was not taken into account that it is also among the Kazakhs. The 
reason  for  this  can  be  explained  by  the  words  of  N.I.Konradt:  "...  if  we  take  into  account  the 
humanitarian kind of science and shift mechanically all the historical and cultural categories open in 
Europe  to  the  Eastern  historical  and  cultural  categories,  we  can  find  dangerous  Eurocentrism  in 
science." [8]. 
Myth  is  not  only  a  genre  of  prose,  but  it  is  also  a  form  of  thinking  at  the  head  of  all  arts. 
However, the Kazakh people, having created myths, did not survive the slave formation, which led 
to a unified system. Therefore, myths passed into the category of genre. And the transition of prose 
into the adventure genre of myths  was conditioned by the nomadic way  of life of the people. The 
fact that this phenomenon is especially true only for the Kazakh people can be seen in the image of 
Zheztyrnak  (Long  nails).  And  the  fact  that  the  genre  of  the  genre  has  gradually  moved  into  the 
genre  of  the  legend  can  be  seen  in  the  example  of  Jambul's  "Brave  Otigen".  In  this  way,  the 
appearance of the genre is associated with the tribal age, and it is very important to investigate them 
in connection with tribal, toponymic legends. 
S.A. Kaskabasov classifying Kazakh myths on topics and ideas, identified three main groups: 
1. myths of celestial bodies (cosmogonic); 
2. myths about animals and birds (etiological); 
3. Myths about the origin of people and genera (genological). 
A  scientist  who  has  studied  national  mythology  for  many  years,  systematized  it  and  laid  the 
foundations for further research. He also showed the necessity of studying mythology to such sciences 
as philosophy, folklore studies, archeology, ethnology, culturology, philology, and musical art. 
 
REFERENCES 
1.  Valikhanov Sh. Selected works/Sh. Ualikhaanov – Almaty, 1982. 
2.  Auezov M. Thoughts of each year / M.Auezov . – Almaty, 1964. 
3.  Margulan A. Ancient legends / A.Margulan – Almaty, 1984. 
4.  Konyratbayev A.. Cultural ancient writing of Kazakh / A.Konyratbayev. – Almaty, 1991. 
5.  Kaskabasov S.A. Folk prose of Kazakh / S.A.Kaskabasov . – Almaty, 1984. 
6.  Kaskabasov S.A. Goldmine / S.A.Kaskabasov. – Astana, 2000. 
7.  Kaskabasov S.A.. Springs of art /  S.A.Kaskabasov. – Almaty, 1986. 
8.  Konrad N.I. Selected works / N.I. Konrad. — M.: Nauka, 1974. 
 
 
ӘОЖ 821.512.122.09 
ДУЛАТОВА Е.Д., КЕЛГЕМБАЕВА Б.Б.
 
С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, Өскемен қ. 
 
АКАДЕМИК С.А.ҚАСҚАБАСОВТЫҢ ЖАНР МӘСЕЛЕСІ ТУРАЛЫ   
ПІКІРЛЕРІ 
 
С.А.Қасқабасов  –  қазақ  фольклортану  ғылымында  үлкен  мектеп  қалыптастырған 
ғалым,  қоғам  қайраткері.  Ол  «алпысыншы  жылдардың»  көрнекті  өкілі.  Бұл  буынға  тағдыр 
мен  тарих  отандық  ғылым-білімді  жаңа  деңгейге  көтеру,  қателіктерді  жою,  болдырмау, 
алдын  алу,  саясатты  ел  мүддесіне  орайластыру,  адамзат  құндылықтарын  игілікке  жарату, 
ғаламдық  ойлау  сатысына  ілгерілеу  өркениеттер  үйлесімін  сақтау  міндетін  жүктеді.  Ғалым 
С.А.Қасқабасов осы міндетті орындады, орындап келеді, орындап жүр деуге толық негіз бар. 
Бұған Сейіт Асқарұлының күллі шығармашылығы, әр саладағы бастамашыл қызметі куә.  
Фольклортану  саласымен  қырық  жылдан  астам  уақыт  шұғылданған  Сейіт 
Асқарұлының  қаламынан  300-дің  үстінде  ғылыми  мақала,  11  монография  туған.  Ғалым 
зерттеулерінің  құндылығы  –  қазақ  фольклортану  ғылымының  бұрын  арнайы  бара  алмаған, 
барған күнде де идеология қыспағынан жанама түрде ғана зерттелген күрделі проблемаларға 
батыл  бет  бұруы.  Осы  еңбектерінде  фольклортану  ғылымының  методологиялық  негіздері, 
қазақ  фольклорының  типологиясы,  тарихилығы  және  жанрлық  мәселелері  бүгінгі 
фольклортану талаптары тұрғысынан қарастырылады.  

82 
 
Ғалым зерттеулерінде баса назар аударатын мәселесі – жанр табиғаты, оның дамуы мен 
қызметі.  Жанр  мәселесі  фольклортану  мен  әдебиеттанудың  ең  өзекті  мәселелерінің  бірінен 
саналады. Оған берілген анықтамалар шексіз көп, әрі сан қилы. Фольклортанушы Белинский, 
Веселовский,  Пропп,  Жұмалиев,  Қабдолов,  Уахатов  т.б.  жанрға  берген  анықтамаларын 
салыстыра  қарап,  ғалымдар  пікірінің  ұтымды  жақтары  мен  даулы  тұстарын  атап  көрсетеді. 
Мәселен,  Қ.Жұмалиев  «Әдебиет  теориясы»  еңбегінде:  «Бұрын  да  әдебиеттің  тектері  деудің 
орнына «жанр» дейтін. Эпостық жанр, лирикалық жанр, драмалық жанр. Дұрысының өзі де 
осы », [1, 5б.] десе, З.Қабдолов жанрды даму үстіндегі ұғым, нақты тарихи түр деп анықтаған 
[2, 6б.].  
Жанрға  алғаш  рет  фольклортану  тұрғысынан  анықтама  берген  Б.Уахатов  болды. 
«Қазақтың  халық  өлеңдері»  атты  монографиясында:  «Жанр  –  белгілі  бір  қоғамдық  қызмет 
атқаратын және соған лайықты мазмұны бар, әбден қалыптасқан көркемдік форма»[3, 54б.], - 
деген  анықтама  береді.  Ал  Сейіт  Асқарұлы  жанр  табиғатын  жанрдың  жалпы  фольклор 
атаулыға  ортақ  заңдылықтары  мен  ұлттық  фольклордың  дара  табиғатынан  іздейді.  Ол 
классикалық  фольклортану  ғылымы  мен  ұлттық  фольклортану  ғылымының  жетістіктерін 
ұштастыра  отырып,  жанрға  төмендегідей  анықтама  береді:  «Жанр  –  өнердің,  әдебиет  пен 
фольклордың,  бір  жағынан,  жалпы,  көп  қырлы  (универсалды)  категориясы  да,  екінші 
жағына,  нақтылы  категориясы.  Көп  қырлы  болатыны  –  онда  әр  түрлі  әдістер  мен  тәсілдер 
көрініс табады, ал нақтылы болатыны  –   шығарма белгілі  бір жанрдың аясында жазылады. 
Әр жанрдың өзіндік ерекшелгі, заңдары болады. Оларды білмейінше, өнердің, фольклор мен 
әдебиеттің  жалпы  сырын  түсіну  мүмкін  емес,  сондай  –ақ  шығарманы  дәл  танып,  терең 
талдап, әділ бағалау да қиын» [4,15б.].  
Ғалымның  ойынша  Б.Уахатов  жанр  ұғымына  терминдік  сипат  берумен  бірге  оның 
негізгі  қасиеттерін  дұрыс  қамтыған:  белгілі  бір  қоғамдық  қызмет,  сол  қызметке  лайық 
мазмұн.  Фольклортанушы  бұлардан  басқа  эпикалық  прозаны  зерттеген  Н.П.Утехин  және 
жанрды  хронотоп  жүйесі  арқылы  зерттеген  М.Бахтин  пікірлеріне  жүгініс  жасап,  өзіндік 
талдау ұсынады. 
Ғалымның  пікіріне  жүгінсек,  фольклор  жанрларын  зерттегенде  екі  жағдай  ескерілуі 
қажет: олардың біріншісі, фольклордың сөз өнері ретінде әдебиетпен туыстығы;  екіншіден, 
фольклорды  әдебиеттен  алшақтатын  еркше  белгілері.  Тағы  бір  ерекше  есте  ұстау  қажет 
дүние фольклор жанрларын  зерттегенде этнография материалдарына міндетті  түрде сүйену 
керектігі. «Этногафиялық материалды пайдалану жанрлардың шығу тегін анықтау үшін ғана 
қажет емес. Этнография фольклорлық жанрлардың ерте замандағы сипатын, алғашқы даму 
жолдарын  зерттеуде  өте  пайдалы.  Себебі  жанрлардың  да,  сюжеттер  мен  мотивтердің  де 
пайда  болуы  ғана  емес,  сондай-ақ,  олардың  өмір  сүру  мен  өзгеру,  даму  жолдары  да 
тұрмыспен,  болмыспен  тікелей  байланысты»,-  деп  жазады  ғалым  [4,66б.].  Осы  ұстанымын 
ғалымның  өзі  де  фольклордың  ертегі,  миф,  аңыз,  әпсана,  хикая,  хикаят,  эпос  сынды 
жанрларын зерттегенде қатаң басшылыққа алады.  
Әдебиет  пен  фольклордағы  жанр  ұғымдарының  бірдей  еместігі  ұғынықты. 
Фольклортанушы фольклордағы жанр ұғымының өзіндік еркшеліктері ретінде төмендегідей 
сипаттарды атап береді: 
- фольклорда алдымен сюжет пайда болады, ол сюжет бірден-бірге тарап, тұрақтанады, 
әрленіп, көркемделеді, өзгереді  соның нәтижесінде жаңа жанрлар қалыптасады; 
- фольклор  жанрларын  анықтауда олардың әлеуметтік-тұрмыстық  функциясы ескерілу 
қажет.  Өйткені,  фольклордың  өзіне  тән  ауызша  туып,  ауызша  таралу,  варианттарының 
болуы,  халық  тұрмысымен  тығыз  байланысы,  орындалу  мәнері,  әнмен  сүйемелденуі  т.т. 
осыған байланысты туындайды. 
Демек, фольклорлық жанрдың туып, қалыптасу процесі әдеби жанрлардан өзгеше. Бұл 
өзгешелік  фольклорлық  туындының  ауызша  өмір  сүріп,  ауызша  дамуымен,  ауызша 
сақталуымен  тығыз  байланысты.  Бұдан  басқа  қоғамдық  қызметінің  өзіндік  сипаты,  айтылу 
мақсаты да фольклор жанрларының табиғатын белгілемек. Сондықтан фольклор жанрларына 
әдеби жанрдың талаптары тұрғысынан қарап, бағалау қателікке ұрындырады.