ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

21
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
Айыптау туралы еш кідіріссіз және 
тікелей хабардар етілу құқығы (40, 
(b) (ii)-бап)
Бұл құқық полиция баланы ұстаған сәттен бастап, 
ол мүмкіндігінше, тез (іркіліссіз) ақпарат алуға тиіс 
дегенді білдіреді. Бұл кезеңде ақпарат балаға ауызша 
түрде берілуі мүмкін, бірақ оның өзіне тағылатын 
айыпты түсінетін тілде болуына кепілдік жасалуы 
тиіс. Бұл туралы АҚЕК 5-бабының 2-тармағын 
қараңыз,
25
 онда, әрбір қамалған адам ақпаратты 
өзіне түсінікті тілде алуы тиіс.
Айыптау туралы жазбаша ақпаратты проку-
рор сотта және сот отырысында сөйлеген кезде 
ұсынуға тиіс. Сондай-ақ, билік органдары дивер-
генцияны қолдану туралы шешім шығарған кез-
де, бала дивергенцияны қолданудың негізділігін 
шешу үшін, ол өзіне тағылған айыптау тура-
лы хабардар болуы тиіс. Әдетте, айыптаулар 
ресми құжаттарда қасаң бейтарап, заң тілінде 
тұжырымдалады. Бұл орайда айыптаудың мәнін 
балаға түсіндірудің қажеттігі жиі туындайды. 
Мұндайда ата-анасы немесе адвокаттар түсінік 
(тырыса алады) бере алады. Дегенмен, проку-
рор сот отырысы кезінде кінәнің мәнін балаға 
түсінікті болатындай анық айтуы тиіс, судья 
да балаға жетекші сұрақтар бере отырып, оның 
түсінгеніне өзі көз жеткізуі тиіс. Баланың өзіне 
тағылған айыптаудың мәнін түсінуі әділетті сот 
талқылауы талаптарының бірі болып табылады. 
Адвокат алу құқығының болуы
Бала құқықтары жөніндегі комитет №10 Жал-
пы ескертуде, 49-параграфта басқа жағдайлармен 
қатар былай деп атап көрсеткен: 
«Баланы қорғауды дайындаған және жүзеге асырған 
кезде құқықтық және басқа да қажетті көмек 
кепілдіктері берілуі тиіс. БҚК балаға барлық 
кезде бірдей құқықтық көмек бола бермейтін, 
бірақ барлық кезде тиісті көмек көрсетілуін 
талап етеді. Мұндай көмекті ұсыну тәртібі 
қатысушы мемлекеттердің қалауы бойынша 
белгіленеді және мұндай көмек тегін болуға тиіс. 
Комитет қатысушы мемлекеттерге, мәселен, 
құқық мәселелері бойынша заңгер сарапшылардың 
немесе өзге де мамандардың көмегімен тиісті, 
білікті құқықтық көмек ұйымдастыру үшін 
барлық мүмкін болатын шараларды қабылдауға 
ұсыныс береді. Басқа да тиісті дәрежедегі (мыса-
лы, әлеуметтік сала қызметкерлері) көмек берілуі 
мүмкін, бірақ бұл адамдардың жеткілікті білімі 
болуға әрі кәмелетке толмағандардың істері 
бойынша сот ісін жүргізу рәсімдерінде заңдық 
тұрғыдағы түрлі мән-жайларды білуге және 
заңмен қайшылықтағы балалармен жұмыс істеуде 
тәжірибесі мен дайындығы болуға тиіс».
Қысқаша: БҚК-ге сәйкес бала өзінің адвокаты емес, 
бірақ өкілі болып табылатын адаммен бірге сот 
алдында жауап беруі мүмкін. Судья бұл адамның 
кәмелетке толмаған балаға қажетті көмек беруде 
ювеналды әділсот бойынша заңдық аспектілерді 
жеткілікті деңгейде білетініне көз жеткізуге тиіс.
БҚК құқықтық көмектің тегін болуын талап етпейді. 
Бірақ Комитеттің құқықтық көмектің тегін болуға 
тиістілігі туралы пікірі, №15 Пекин қағидасына 
және егер қылмыстық заңнаманың бұзылғанына 
айыпталған адамның құқықтық көмек үшін төлеуге 
қаражаты болмаса, әділсоттың мүдделері талап 
етсе, онда заң көмегі ақысыз берілуге тиіс екені 
атап көрсетілген Адам құқықтарын қорғау туралы 
Еуропа конвенциясының 6-бабының 3-тармағына 
сәйкес келеді. 
БҚК-де бұл туралы жеткілікті айқын атап 
көрсетілмесе де, бірақ балаға полициямен бірінші 
байланысқа түскен сәтінен бастап, сот талқысының 
бүкіл кезеңінде құқықтық және басқа да қажетті 
көмек ұсынылуға тиіс екендігі туралы жалпы 
пікір орын алған. Адам құқықтары жөніндегі Еу-
ропа сотының пікірі бойынша қылмысы үшін 
айыпталған адам полицияда жауап беру алдында 
адвокатпен кеңесуге және ақпарат алуға құқығы 
бар.
26
 
Ал балаларға қатысты жағдайларда одан адвокат не-
месе көмекші жауап алуға қатысуға тиіс. Мысалы, 
Әзірбайжан Республикасының ювеналды әділсот 
жөніндегі Заң жобасының 17-бабында кәмелетке 
толмаған баладан адвокаттың қатысуынсыз жа-
уап алуға тыйым салынғаны және адвокаттың 
қатысуынсыз жауап алу барысында алынған 
ақпараттың сотта дәйектер ретінде пайдаланылуы 
мүмкін еместігі тұжырымдалған. 
Мұның бәрі кәмелетке толмағандардың істері 
жөніндегі судья сот отырысы кезінде балаға 
бұған дейінгі барлық процестер барысында оған 
құқықтық көмек көрсетілгені туралы сұрастыруы 
тиіс, сонымен қатар ол құқықтық көмек болмаған 
кезде алынған ақпаратты дәлелдер жиынтығынан 
алып тастай ма әлде жоқ па деген шешімді 
қабылдауы тиіс. 
Балаға және оның көмекшісіне қорғау ісіне дай-
ындалу үшін қажетті уақыт және үй-жай берілуге 
тиіс екені анық жайт. Бала мен оның көмекшісы 
арасындағы жазбаша немесе ауызша қарым-
25 Адам құқықтары жөніндегі Еуропа соты: тұтқындалғаннан 
кейін бірнеше сағат ішінде (мәні бойынша) тез арада дегенді 
білдіреді (Құрама Королбдікке қарсы №40451798 Керр, Адам 
құқықтары жөніндегі Еуропа кеңесінің деректер базасы (1999 ж.) 
DA), ақпарат толық емес немесе түпкілікті болмауы мүмкін, бірақ 
күдік туралы нақты хабарлау қажет (Түркияға қарсы Дикме, 2000-
VIII, 56- параграф).
26 Адам құқықтары жөніндегі Еуропа кеңесі: Салдуз Түркияға 
қарсы

22
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
қатынас баланың жеке өмір сүру құқығына (40 (2) 
(b) (vii)-бап) және оның жеке өмірі мен хат жазы-
суына араласудан қорғау құқығына (БҚК 16-бабы) 
сәйкес процестің бүкіл кезеңінде құпия түрде өтуі 
тиіс.
Ата-аналар құқығы (40-бап, 2 (b) (ii) 
и (iii)-тармақ)
Айыптау туралы ақпарат тез арада ата-аналарға 
немесе заңды қорғаншыларға жіберілуі мүмкін. 
БҚК-де баланы айыптау туралы хабардар ету 
тәсілдері туралы қосымша шарттар белгіленбеген. 
Оның қандай нақты тәсіл екенін және қалайша бо-
латынын анықтау билік органдарының қалауына 
қалдырылған. Алайда бұл балаға тікелей хабардар 
етудің негізгі қағидасынан туындауы тиіс. 
БҚК ата-атаналардың сот отырыстарына қатысуын 
табанды түрде талап етеді. Бірақ бұл қағида 
оның мақсатына сай кеңінен қолданылуы тиіс: 
ол балаға полицияда жауап алған сәттен бастап, 
бүкіл процесс бойында ата-анасының қатысуы 
түріндегі көмек көрсету болуы тиіс. Бұл поли-
ция баланың ұсталғаны туралы оның ата-анасы-
на мүмкіндігінше, жедел хабарлауы тиіс екенін 
білдіреді. Іске ата-аналардың мейлінше тартылуы 
баланың қылмыстық заңнамаларды бұзуына қарсы 
барынша тиімді әрекет етуге ықпал жасайды. 
27
Бірақ іс жүзінде, ата-аналардың қатысуы туралы 
қағидада әдеттен тыс жағдайлар бар: егер баланың 
басым мүдделеріне сай келмесе, оның ересек жаста 
екені және кәмелеттігі ескеріле отырып, сотқа ата-
аналардың қатыстырылмайды. 
БКК-де ата-аналардың іске қатысуы баланың ба-
сым мүдделеріне сай келмейтін жағдайда одан әрі 
нені басшылыққа алу керектігі жайында ештеңе 
айтылмаған. Судья өз қалауы бойынша емес, 
баланың және/немесе адвокатының немесе басқа 
көмекшісінің талап етуімен ата-аналарды сот залы-
нан шығаруы мүмкін жағдай ғана дұрыс шешім бо-
луы ықтимал. Судья, баладан, әрине, оның өз пікірін 
еркін білдіруі үшін оның ата-аналары болмаған кез-
де, мұндай талабының себебін сұрай алады. Осы та-
лапты орындау туралы шешім қабылдай отырып, су-
дья баланың жас шамасын және ересектігін назарға 
алуға тиіс, яғни, судья бала неғұрлым ересек болған 
сайын оның пікіріне соғұрлым зейін қоюға тиіс.
Аудармашының тегін көмегін алу 
құқығы (40-бап, 2 (b) (vi)-тармақ)
Бұл көмек егер бала кәмелетке толмағандар істері 
жөніндегі әділсот жүйесінде пайдаланылатын тілді 
түсінбейтін не ол тілде сөйлей алмайтын жағдайда 
ұсынылуға тиіс. Оны нақты ұсыну тәртібін билік 
органдарының өзі шешетін болады. Судья мұндай 
көмек туралы шешім қабылдаған кезде – балалар-
мен жұмыс істеуге дағдыланған аудармашының 
болуын талап етуге тиіс, өйткені баланың өз ана 
27 № 10 Жалпы ескертуді қараңыз, 54- параграф.