УКД 347.6
ББК 67.412.1
О-75
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін жүргізу ерекшеліктері:
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе. Тәжірибелік оқу құралы. Астана, 2014 ж., – 168 б.
ISBN 978-601-7523-00-8
Бұл оқу құралын Еуропалық Одақ Өкілдігі мен Қазақстандағы ЮНИСЕФ-тің қолдауымен Қазақстан
Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Сот төрелігі институты
әзірлеген.
Осы жарияланымда келтірілген пікірлер авторларға тиесілі және олар міндетті түрде Еуропалық Одақ
Өкілдіктері мен Қазақстандағы ЮНИСЕФ-тің ресми көзқарастарын білдірмейді. Осы басылымда
пайдаланылған фотосуреттерде бейнеленген субъектілердің оның мазмұнына қатысы жоқ.
Басылым тегін таратылады. Оқу құралынан алынған ақпаратты қайта басқан, дәйексөз
келтірген және өзгеше
пайдаланған жағдайларда осы жарияланымға сілтеме жасау міндетті.
УКД 347.6
ББК 67.412.1
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы Сот төрелігі институты
Қазақстан Республикасы, 010000
Астана қ., Абай к-сі, 33-а
Тел: +7 (7172) 75 34 87
Факс: +7 (7172) 75 30 23
www.pa-academy.kz
Қазақстан Республикасындағы Еуропалық Одақтың Өкілдігі
Қазақстан Республикасы, 010000,
Астана қ., Космонавттар к-сі, 62,
Шұбар шағын ауданы
Тел: +7 (7172) 97 10 40
Факс: + 7 (7172) 97 95 63
www.eeas.europa.eu/delegations/kazakhstan
Қазақстан Республикасындағы БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ)
Қазақстан Республикасы, 010000
Астана қ., Бейбітшілік к-сі, 10А
Тел: +7 (7172) 32 17 97, 32 29 69, 32 28 78
Факс: +7 (7172) 32 18 03
www.unicef.kz
www.unicef.org
ISBN 978-601-7523-00-8
Қазақстан Республикасындағы БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ)
Баспаға Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік
басқару академиясының
Ғылыми кеңесі ұсынған
Жауапты редактор:
Бейбітов М.С., заң ғылымдарының докторы, профессор
Құрастырушы редактор:
Ходжаева Н.А.
Рецензенттер: Ақ-қуова
ғ.Б., Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы,
Нұрмағанбетов А.М., Қазақстан Республикасы Конституциялық
Кеңесінің мүшесі, заң ғылымдарының докторы, профессор,
Мұхаметқалиев Н.Ж., заң ғылымдарының кандидаты, Қазақстан
Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы
Сот төрелігі институты қылмыстық құқық және процесс кафедрасының
доценті
Авторлар: профессор Дук Я.Э. – 1-тарау; з.ғ.д., профессор Бейбітов М.С., з.ғ.к. Шакишев К.Д., Ходжаева
Н.А.– кіріспе, 2-тарау; Әбдіғалиева Г.А., Керн И.И. – 3, 4-тараулар; Боранбаева Г.Ж., Жүкенов А.С.,
Кәрiбаев Ж.Ж., Кәрібжанов Б.О., Қасымбеков Е.М. – 5-тарау; Тілеуханова А.Т. – 6-тарау; Красникова Н.А.
– 7-тарау.
Бұл оқу құралында кәмелетке толмағандарға
қатысты әділсот ерекшеліктері, қолданыстағы ұлттық
заңнамалары мен құқық қолдану тәжірибесінің халықаралық стандарттарға сәйкестігі қаралады.
Әділсоттың құқықтық ұстанымдарына, кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделерін қорғау
тетіктеріне айтарлықтай көңіл бөлінеді.
Оқу құралы халықаралық стандарттар мен Астана, Алматы және Өскемен қалаларының кәмелетке
толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған соттардың тәжірибесі
негізінде құрастырылған және
судьяларға, заңмен байланысы бар балалармен жұмыс істейтін мамандарға, мамандандырылған магистра-
тура магистранттарына, сондай-ақ әділсот және балалар құқықтарын қорғау мәселелерімен айналысатын
көпшілік оқырмандарға арналған.
3
жүргізу ерекшеліктері:
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
мазмҰны
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1 -тарау. Халықаралық стандарттар: Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да
халықаралық құжаттар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1-бөлім. Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясына жалпы кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2-бөлім. Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясының жалпы қағидаттары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3-бөлім. Балаға мейірімді әділсот . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
4-бөлім. Ювеналды әділет жүйесіндегі бала құқығы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
5-бөлім. Қамқорлықтағы баланың құқығы және және баланы қорғау рәсімдері . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6-бөлім. Бала асырап алу және Бала асырап алу туралы Гаага конвенциясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
7-бөлім. Халықаралық бала ұрлаудың азаматтық аспектілері туралы Гаага конвенциясы (1980 ж.) . . . 37
8-бөлім. Қылмыстардың құрбандары және куәгерлер болып табылатын балаларды қорғау . . . . . . . . 41
2-тарау. Балалардың құқықтарына қатысты ұлттық заңнама . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
1-бөлім. Балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі ұлттық заңнаманы жетілдіру . . . 45
2-бөлім. Азаматтық сот ісін жүргізудегі балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау туралы заңнамалар .47
3-бөлім. Қылмыстық-құқықтық қатынастар аясына тап болған кәмелетке толмағандарға қатысты
заңнамалар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
3-тарау. Кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған соттардың қызметі . . . . 64
1-бөлім. Кәмелетке толмағандар істері жөніндегі соттарды құрудың тарихи кезеңдері мен
алғышарттары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2-бөлім. Кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған соттың заңдық хүкімі. . . . . 67
3-бөлім. Қазақстанның кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған соттарының
тәжірибесі, проблемалары мен қызметінің нәтижелері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
4-тарау. Кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделерін қорғау бойынша азаматтық
істерді қарау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
1-бөлім. Балалардың
тұрғылықты жерлерін анықтау, балалардың тұрғылықты жерлерінің
өзгеруі мен балалармен қарым-қатынас жасау тәртібін анықтау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
2-бөлім. Қазақстан Республикасы азаматтарының балаларды асырап алуы бойынша азаматтық істер 79
3-бөлім. Шетелдік азаматтарының Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын
балаларды асырап алуы жөніндегі азаматтық істер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
4-бөлім. Ата-ана құқығынан айыру және қалпына келтіру туралы істерді қарау . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
5-тарау. Кәмелеттік жасқа толмағандарға қатысты қылмыстық істерді қарау . . . . . . . . . . . . . . . . 100
1-бөлім. Судьяның даярлық іс-қимылдары, алдын ала тыңдау, басты сот талқылауы, үкімге қаулы
шығару және жаза тағайындау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
2-бөлім. Кәмелетке толмағандарды арнайы білім беру ұйымдарына немесе
айрықша режимде ұстайтын
білім беру ұйымдарына жіберу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
1-бөлім. Қылмыстық сот ісі аясына жататын кәмелетке толмаған баланың
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
6-тарау. Қылмыстық іс жүргізудегі әлеуметтік-педагогикалық қолдау . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
2-бөлім. Әлеуметтік-педагогикалық қызметтердің қылмыстық іс жүргізуге қатысуы . . . . . . . . . . . . . 125
7-тарау. Сот тәжірибесіне әлеуметтік-психологиялық сарапшыларды тарту . . . . . . . . . . . . . . . 130
1-бөлім. Азаматтық сот өндірісіндегі әлеуметтік-психологиялық зерттеулер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
2-бөлім. Қылмыстық іс жүргізудегі әлеуметтік-психологиялық зерттеулер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Балалардың құқықтарын қорғау және оны ілгері жылжыту саласындағы негізгі халықаралық
құжаттар тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Қазақстан Республикасының кәмелетке толмағандардың құқықтарына қатысты негізгі
нормативтік құқықтық актілер тізбесі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Қосымша . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
