212
Қақтығысқа қатысы бар
тараптар көп жағдайда
журналистердің ізіне
түсіп алады, тіпті олар-
ды қамауға да алады
Адам құқығы жөніндегі конвенция белгілі бір дәрежеде
барлық халықты қорғайды. Теориялық жағынан, қақтығысқа
қатысушы тараптар журналистердің қақтығыс аймағында
еркін жұмыс істеуіне мұрсат беріп, олардың ізіне түспеуге не-
месе ұстамауға міндетті.
Қағаз жүзінде осылай болғанымен, өкінішке қарай, шын
мәнінде мүлдем басқаша болып жатады. Қақтығысқа
қатысушы тараптар жиі-жиі журналистердің ізіне түседі не-
месе оларды қамауға да алады. Дегенмен, мұндай жағдайда
жаңалықтар жариялаушы ұйымдар, үкімет және адам құқығы
жөніндегі ұйымдар журналистердің азат етуге немесе олар-
ды қорғау үшін адам құқығы шеңберінде қысым көрсетуіне
болады.
Адам құқығы туралы келісімдер
Адам құқығына қатысты ілім тұжырымдама ретінде көптеген
мәдениеттерде ұзақ жылдар бойында дамыды. Біздің
дәуірімізге дейінгі алтыншы ғасырда қытай әскері Сан Цзу
соғыс жүргізу тәсіліне шектеу қойды. 1215 жылы ағылшын
королі Джон өз қарамағындағыларға мүлікке ие болу және
оны тиісті құқықтық процедуралар мен заң алдындағы теңдік
қағидалары негізінде мұра етуді ұсынатын Еркіндік Хартия-
сына қол қоюға мәжбүр болды.
Он сегізінші және он тоғызыншы ғасырларда түрлі еуропалық
философтар адамға дүниеге келген сәтінен берілетін «табиғи
құқық» тұжырымдамасын ұсынды. Өйткені ол – адамзат ба-
ласы, оған тек белгілі бір елдің азаматтығына немесе белгілі
бір дінге не этникалық топқа жататыны тұрғысынан қарауға
болмайды.
12-тарау: Адам құқықтары және журналистика
213
Cоғыс пен бейбітшілікті жариялау Институты
Қызыл Крестің негізін қалаушы Генри Данэнт соғыс уақытында
ауырып-сырқаған немесе жараланған жандардың жағдайына
алаңдауының негізінде 1864 жылы қол қойылған бірінші
Женева Конвенциясын жасады. Он тоғызыншы ғасырдың
соңында және жиырмасыншы ғасырда осы құқықтар әрі
қарай дамыды, себебі саяси және діни топтар құлдықтың,
крепостниктік право мен еңбекті қанаушылықтың тамырына
балта шабу үшін жұмыс істеді.
Қазір біз адамның құқығы деп атайтын құндылықтар екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының
Жарғысында бекітілген. Жарғының преамбуласында Бірік-
кен Ұлттар Ұйымының жұмысы «іргелі адам құқығына,
адам тұлғасының беделі мен құндылығына, ерлер мен
әйелдердің, аз және көп ұлттардың теңдігіне деген сенімді
қайта дәлелдеуге» арналғаны көрсетілген. Ол 1945 жылы өз
күшіне енді.
Адам құқығы үшін халықаралық қозғалыс ХХ ғасырдың
екінші жартысында үлкен қарқынмен өсті. 1946 жылы
ұлтшыл әскерлер мен саяси көшбасшылар халыққа қарсы
жасалған қылмыстары үшін Нюрнбергтегі сотта жауапқа тар-
тылды. «Адамзатқа қарсы қылмыстар» атты жаңа құқықтық
тұжырымдама сол кезде пайда болды. Бұл процесс 1949
жылы Женева Конвенциясының ауқымын кеңейтіп, әскери
іс-әрекет кезінде азаматтарды қорғау аясын қамтып, аза-
маттарға шабуыл жасау мен олардың мүлкіне қол сұғудан
қорғайтын болды.
214
1948 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қазіргі заманғы халық-
аралық қауымдастықтың бөлігі болуға ұмтылатын кез келген
елге қатысты қажетті шарт ретінде негізгі адам құқықтарына
құрмет көрсетуді бекіте отырып, адам құқығы туралы
Бүкіләлемдік Декларацияны бекітті. Осы Декларацияның
19-бабында пікір еркіндігі мен сөз бостандығына кепілдік бе-
ріліп, «қай елде орналасқанына қарамастан, кез келген БАҚ
арқылы ақпарат іздеуге, алуға және пікірлерді жариялауға
құқық беріледі» делінген.
«Қырғи-қабақ соғыс» адам құқығы жөніндегі халықаралық
ұйымдардың дамуын тежеді. Тек жұмыла көтерген жүктің
арқасында жетекші тәуелсіз халықаралық ұйымдар адам
құқығын белгіледі.
БҰҰ мысалына сүйене отырып, басқа ұйымдар да адам
құқығы туралы өздерінің келісімін жасады. Мәселен, 1990
жылы Ислам конференциясы ұйымы былай деп мәлімдеді:
«Адам баласы еркін болып туылады, оларды құлдыққа
салуға, қорлауға, жәбірлеуге немесе қанауға ешкімнің де
құқығы жоқ. Құдыреті күшті Алладан басқа ешкімге бас июге
болмайды».
1993 жылы БҰҰ бүкіл әлемде адам құқығын нығайту мен
мониторинг жүргізу үшін адам құқығы жөніндегі Жоғарғы
Комиссар қызметін құрды. Сондай-ақ, ұйым адамзатқа
қарсы жасалған қылмыстарға, бұрынғы Югославия мен
12-тарау: Адам құқықтары және журналистика
215
Cоғыс пен бейбітшілікті жариялау Институты
Руандадағы әскери қылмыстар мен зұлматқа сот тәртібінде
тергеу жүргізу үшін трибуналдар ұйымдастырды. Кейіннен
БҰҰ әскери қылмыстар жасады деген күдіктілерге қатысты
сот ісін жүргізу үшін трибунал орнатуға талпыныс жасаған
Камбоджаға, Шығыс Тимор мен Сьерра Леонға көмек
көрсетті.
2002 жылдың шілдесінде адамзатқа қарсы қылмыстар
мен зұлмат сияқты елеулі қылмыс үшін айыпталушыларға
қатысты сот процесін жүргізу үшін тұрақты сот палата-
сын құрып, Халықаралық Қылмыстық соттың Рим Статуты
(Заңдар жинағы) өз күшіне енді.
Адам құқығы туралы репортаждар жүргізу
Адам құқығы туралы репортаждар жүргізу кез келген басқа
да тақырыптарға репортаждар жүргізу сияқты жоғары стан-
дарттарды жақтауды талап етеді. Алайда, аса мұқият болу
нәтижесінде журналистер ықтимал қауіпті жағдайлардан
және тұзаққа түсуден сақ болуы қажет.
Журналистер кез келген топқа кіретін тұлғалардың қандай
да бір құқық бұзушылығы туралы хабарлауға дайын болуы
тиіс.
Достарыңызбен бөлісу: |
