255
келетін жергілікті жердегі қашықтық сызықтық масштабтың
шамасы деп аталады. Қажетті нүктелердің арақашықтығын дəл
өлшеу үшін сызықтық масштабтың нольдік көрсеткішінің сол
жағындағы бес немесе он бөліктерге бөлінген b негізін сызықтық
масштабтың дəлдік негізі деп атайды.
Дəлдік негіздің əр бір бөлігіне сəйкес келетін жергілікті жердегі
ара-қашықтық сызықтық масштабтың дəлдігі деп ата ла ды.
Қағаз бетіндегі кестетік дəлдіктің шегі 0,2 мм саналады.
Қалыпты көздің ажырата алатын шегі 0,1мм картаның 0,1мм –ге
сəйкес келетін жергілікті жердегі сызықтардың арақашықтығы
картаның масштабының дəлдігінің шегі деп аталады [7.3-сурет].
7.3 сурет. Ірі масштабты топографиялық картада масштабтың белгіленуі
Сызықтық масштаб а- сызықтық масштабтың толық негіздері,
b-сызықтық масштабтың дəлдік негізі
7.3 суретте көрсетілгендей сызықтық масштабтың 1 см
бөлінген бір негізі 1 шақырым ал оның дəлдігі 100 метрге, ал
дəлдіктің шегі 10 метрге тең болады.
Сыналы масштаб. Ірі масштабты карталарда арақашықтықты
дəл өлшеу үшін сыналы жəне көлбеу масштабтар қолданылады.
Сыналы масштаб теңдей он бөлікке бөлінген АВО тік бұрышты
үш бұрыштан тұрады. ВО қиындысына бүтін саннан тұратын метр
есебімен алынған арақашықтықтар жазылады. АО қимасына əр
негіздің əріптік белгілері жазылады. Мысалы, 1:25000 масштаб-
ты картаның ара қашықтығы 1 шақырым болатын нүктелердің
сыналы масштабын тұрғызу үшін 4 сантиметр болатын АВ түзуін
сызып аламызда ұзындығы 6 сантиметр болатын ВО тік сызығын
жүргізіп, АО нүктесімен қосамыз. Содан соң АВО нүктелерінің
аралығын теңдей он бөлікке бөліп, көлденең түзу жүргізеді.
Əр түзудің оң жағына картаның масштабына сəйкес келетін
метр есебімен алынған ұзындықтары, ал сол жағына əріптік
көрсеткіштерін жазады. Сыналы масштаб құрылып болған
соң картаның бетіндегі АВ нүктелерінің арақашықтығын
256
штангенциркульдің көмегімен өлшеп алып, оң жақ аяғының
инесін ВО, сол жақ аяғының инесін АО сызығына қойып
нольдік көрсеткіштен бастап штангенциркульдің екі ұшы сына-
лы масштабтың тік жəне көлбеу сызықтарымен қиылысқанша
біртіндеп жылжытады.
Циркульдің екі ұшының сыналы масштабтың тік жəне
көлденең сызықтарымен түйліскен жеріндегі сандық көрсеткіш
екі нүктенің ара қашықтығы болып табылады.
Ірі жəне орта масштабты карталарда қолданылатын көлбеу
масштаб. Ірі масштабты карталарда арақашықтықты дəл өлшеу
үшін көлбеу масштаб қолданылады.
Сызықтық жəне сыналы масштабтардың жиынтығын көлбеу
масштаб дейміз. Көлбеу масштаб АВ түзуінің бойына 2 сантиметр-
ден тұратын сызықтық масштабтың бірнеше толық жəне бір дəл-
дік негізін сызу арқылы құрылады. А жəне В нүктелерінен биік-
тігі 2 сантиметрлік перпендикуляр тұрғызып, оның екі шеті нен 2
мм теңдей он бөлікке бөліп параллель сызықтар жүр гізеді. Содан
кейін көлбеу масштабтық нольдік көрсеткішінің сол жағындағы
дəлдік негіздің астымен үстінен 2 мм 10 бөлікке бө лінген көлбеу
сызықтар жүргізеді. Көлбеу сызықты жүргізуді о нүк
тесімен
r нүктесін қосудан бастау қажет. Көлбеу масштабтың ноль
дік
көрсеткішінің сол жағындағы rd қиындысындағы көлбеу сызық-
тар 2см бөлінген толық негіздің
1
10
бөлігіне, о d қиын дысын дағы
əрбір түзу сызықтар
100
1
бөлігіне сəйкес келеді [7.4-сурет].
Көлбеу масштабының нольдік көрсеткішінің сол жағындағы
көлбеу сызықтарды дəлдік негіздің оннан бір бөлігі, АВ түзуіне
бағыттас жүргізілген түзу сызықтарды дəлдік негіздің жүзден бір
бөлігі деп аталады.Ол толық негіздің жүзден бір бөлігіне тең бо-
лады. Ал дəлдік негіздің оннан бір бөлігі толық негіздің оннан бір
бөлігіне сəйкес келеді.
7.4-сурет. Көлбеу масштаб
257
Көлбеу масштабтың көмегімен арақашықтықты есептеу
үшін ірі масштабты картадағы АВ нүктелерінің ара қашықты ғын
штангенциркульдың көмегімен өлшеп, бір ұшын көлбеу масштаб-
тың нольдік көрсеткішінің оң жағындағы толық негізінің тік
сызығына, ал екінші ұшын нольдік көрсеткіштің сол жағындағы
дəлдік негізге қойып көлбеу сызықпен түйіскенше төменнен
жоғары қарай жылжытамыз. Содан кейін нөлдік көрсеткіштің сол
жағындағы түзу жəне көлбеу сызықтарды санаймыз да масштабы-
на сай АВ нүктелерінің арақашықтықтығын есептеп шығарамыз.
Мысалы, 1:25 000 масштабты картадағы АВ нүктелерінің
арақашықтығы көлбеу масштабтың торы толық негізіне, нольдік
көрсеткіштің сол жағындағы дəлдік негіздің 5
100
1
бөлігіне 4
1
10
бөлігіне сəйкес келсе оны төмендегі кестенің көмегімен жыл-
дам есептеуге болады. Осы əдісті пайдаланып 0,1мм дейінгі
дəлдікпен ірі жəне орта масштабты топографиялық картадан кез
келген нүктелердің арақашықтығын есептеп шығаруға болады.
Топографиялық карталарды масштабына қарай жіктеу.
Топографиялық карталар масштабына қарай екі үлкен топқа бөлі неді.
Олар1:200 000 дейінгі ірі жəне 1:200 000 нан 1:1 000 000 де йін гі орта
масштабты карталар. 1:200, 1:500, 1:1000, 1:2000 жəне 1:5000 ірі
масштабты топографиялық пландар құрылыс-мон таж жұ мыс тарын
жүргізуге қолданылса, 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000 мас штабты кар-
талар жергілікті жерде бағдарлау, əскери, оқу, гео ло гия лық барлау
басқа өлшеу жұмыстарын жүргізу бары сын да қол данады.
Масштабтың дəлдігі топографиялық сұлбалар (пландар) мен
карталарда кескінделген нысандардың қайсысын алып тастау
қажеттігін анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, 1:10000 масштаб-
ты картада мөлшері 1 метрден кем нысандар кескінделмейді неме-
се масштабтан тыс шартты белгімен көрсетіледі. Топографиялық
картаның масштабы онда кескінделген нысандардың іріктелуі
мен дəлдігіне тығыз байланысты. Масштабы іріленген сайын
оның алымы да артады. Халық шаруашылығының салаларында,
ғылым мен қорғаныстың қажеттілігін өтеу үшін əртүрлі масштаб-
ты стандартты топографиялық карталар қажет.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік топографиялық
карталары метрлік ондық жүйеге негізделген бірқатар стандарт-
ты масштабта құрылған.
17–1171
Достарыңызбен бөлісу: | 
