244
Пайдаланылатын əдебиеттер тізімі:
1. Салищев К. А. Картоведение.-3-е изд.–М.: Изд-во МГУ, 1990.–400 с
2. Донцов А.В. Картографирование земель России: история, научные
основы, состояния перспективы. – М.: Картгеоцентр - геодезиздат, 1990.
3. Картографическая изученность Росии. – М.: ИГРАН, 1999.
4. Чурилова Е. А., Колосова Н. Н. Картография с основами топо гра-
фии.–М.: Дрофа, 2004– 260 с.
5. Иванников А.Д., Кулагин В. П., Тихонов А. Н., Цветков В. Я. Геоин-
форматика. – М.: МАКС Пресс, 2001 – 349 с.
6. Лурье И. К. Основы геоинформационного картографирования. – М.:
Изд-во МГУ, 2000.
Білімді бекітуге арналған сұрақтар мен тапсырмалар
1. Ежелгі грек ғалымдарының картографияның ғылыми негіздерінің
жəне онымен байланысты басқа білім саладарын дамытудағы рөлін
сипаттаңыз.
2. І Петрге дейінгі кезеңдегі картографияның өзіне тəн ерекшеліктерін,
Ресей мен шетелдердегі картографияның дамытуын ашып көрсетіңіз.
3.
ХVІІІ-ХІХ ғасырлар аралығында Еуропа елдері мен Ресейдегі
картографияның даму ерекшеліктерін анықтаңыз.
4. Оқу құралдарын басқа да дерек көздерін қолдана отырып
картографиялық шығарма ретінде географиялық атластардың, тақырыптық
карталар мен жер бетінің топографиялық кескінінің пайдаболу тарихын
сипраттаңыз.
5. Қолжетімді дерек көздерін пайдалана отырып, КСРО кезеңіндегі
картографияның даму ерекшеліктерін, дүниежүзінің картографиясын
дамытудағы прогрессивті рөлін ашып көрсетіңіз.
6. Жақын болашақта біздің еліміз бен шетелдерде картографияның,
соның ішінде мектеп картографиясының даму болашақтарын анықтаңыз.
Студенттердің білімдерін тексеруге арналған тест тап-
сырмалары
1. Б.ж.с.д. ІІІ ғасырда атақты Александрия кітапханасын басқарған
ғалым ...... Жердің өлшемін есептеп шығарды.
А) Эротосфен;
B) Птоломей;
C) Дикеарх;
D) Геродот;
E) Анаксимандр.
245
2. ІV ғасырдағы христиан топографиясының авторы.
А) Козым Индикополов;
B) Картес;
C) Дикеарх;
D) Геродод;
E) Анаксимандр.
3. ХІІ-ғасырда араб картографы əл-Идрисидің картасында кескінделген.
А) Қазақстан, Орта Азия, Скандинавия;
B) Балтық теңізі, Двина, Днепр;
C) Еділ, Жайық, Амудария, Сырдария;
D) Тибет, Син жəне Үнді елдері;
E) жауаптардың барлығыда дұрыс.
4. Африка жағалауына саяхат жасаған Португал экспедициясына
қатысқан танымал картограф жəне астроном Мартин Бехайм өз глобусын
....жылы жасады.
А) 1452;
B) 1462;
C) 1472;
D) 1482;
E) 1492.
5. ХVІ ғасырдың басындағы дүниежүзі туралы географиялық түсінік
1515 жылы құрылған .....глобусында жақсы көрсетілген.
А) Шепердің;
B) Аврам Отрелидің;
C) Герард Крамердің;
D) Диего Альмагароның
E) Себастьян Белалькастың.
6. Голландық ғалым .... 1615жылы триангуляция əдісін тапты.
А) В. Снелиус;B) Шепер;
C) И. Леман;
D) Диего Альмагаро;
E) Аврам Отрели.
7. Қисық сызықтардың шкалаларын математикалық есептеуді ХVІІІ
ғасырдың соңында саксондық əскери топограф ...... ұсынды.
А) В.Снелиус;
B) Шепер;
C) Диего Альмагаро;
D) И. Леман;
E) Аврам Отрели.
246
8. 1675 жылы Лондон қаласы маңында Гринвнич обсерваториясы
құрылып, онда .... бағытталған физикалық-географиялық бақылаулар
жүргізілді.
А) астрономиялық;
B) толысуларға;
C) желдерге;
D) магниттік ауытқуларға;
E) жауаптардың барлығыда дұрыс.
9. ..... жылы Ғылым Академиясының география департаменті дəлдігінен
кеткен қателіктер біршама аз Ресейдің атласын басып шығарды.
А) 1725;
B) 1730;
C) 1735;
D) 1740;
E) 1745.
10. .... жылы Красовский элипсоидының өлшемі есептелініп
шығарылды.
А) 1940;
B) 1945;
C) 1950;
D) 1955;
E) 1960.
247
7 - т а р а у.
ТОПОГРАФИЯЛЫҚ КАРТАЛАРДЫҢ ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
7.1. Топографиялық пландар мен карталар, көлденең
қима-сызбалар. Ірі масштабы карталарда қолданылатын
масштабтың түрлері
Жергілікті жердің шағын аумағындағы табиғи жəне əлеумет-
тік-экономикалық нысандардың орналасу ерекшеліктері мен
негізгі қасиеттерін айқындауға мүмкіндік беретін ірі жəне орта
мас
штабты жалпы географиялық карталар топографиялық
кар та лар деп аталады.
1:25 000 дейінгі ірі масштабты топографиялық карталар
жергілікті жерде стеорофотограмметриялық приборлардың
көме гімен жүргізілген аэрофототүсіру жұмыстарының нəтиже-
сінде алынған деректер мен бұрын құрылған біршама ірі
масштаб ты карталарды камералық өңдеу негізінде құрылады.
Құрлықтың топографиялық карталарын құрумен Қазақстан
Рес публикасының жер корларын басқару жөніндегі агентті гінің
«Картография» мемлекеттік қазыналық кəсіпорны, республи-
калық геодезия жəне картография комитеті, қарулы күштердің
Бас штабының əскери-топографиялық қызметі айналысады.
Жоғары
да аталған барлық құрылымдар картаны құру бары-
сында мазмұ нын, дəлдігін, қызметі мен құру жұмыстарының
ережелерін айқын
дайтын «Топографиялық карталарды құру
жөніндегі негізгі ережені» басшылыққа алады.
Топографиялық карталарда үлкен аумақ ірі масштабты көп
бетті карталарда кескінделеді. Картаның əр беті шағын аумақты
қамтитындықтан жер элипсоиды бұрмаланбай немесе шама-
лы ғана ауытқып түсіріледі. Картографиялық жинақтау жеке
нысан дардың бұрмалануынан сақтайды. Масштабы кішірейген
сайын картада қамтылған нысандар кескінінің дəлдігі кеми
бас тай ды.
