261
да құрылған 1942 жылғы координаттар жүйесі қолданылғанын
көрсетеді. Номенклатураның астында картаның баспадан
шығарылған жылы жазылады.
Оңтүстік бұрыштама. Оңтүстік бұрыштаманың астының
орталық бөлігінде сандық, атау жəне сызықтық масштабтары
орналасады. Сызықтық масштаб сандық масштабтың сызықтық
кескіні болып табылады. Оны пайдаланып штангенциркульдың
көмегімен картадағы екі нүктенің ара қашықтығы мен
координаттың созылуы өлшенеді. Сызықтық масштабтың астын-
да тұтас готизонтальдар 10 метрден кейін жүргізілген деген сөз
жазылады. Екінші жазу картадағы нүктелердің абсолют биіктігін
есептеу Кронштад футштогындағы нөл-пункттен басталаты-
нын білдіреді. Сызықтық масштабтың оң жағында жергілікті
жердегі жер бедерінің көлбеулігін анықтау қызметін атқаратын
горизонталь аралық ұзындық графигі орналасқан. Горизонталь
аралық ұзындық графигі екі шкаладан тұрады. Оң жағындағы
шкала белесті жазық жерлердегі беткейлердің көлбеулігін,
ал сол жағындағы шкала тау беткейінің көлбеулігін өлшеу
қызметін атқарады. Көршілес жатқан екі тұтас горизонтальдың
арақашықтығын штангенциркульмен өлшеп алып, оның екі
аяғының инелерінің горизонтаь аралық ұзындық графигінің
сəйкес келетін өлшемімен түйіліскен жеріндегі сандық шаманың
көмегімен таулы немесе белесті жазықтардағы беткейдің
көлбеулігін есептейді.
Сандық масштабтың сол жағында меридиандарды жақындату
мен ауытқу бұрыштарының сызбанұсқасы орналасады. Оның
сол жағында карта құрылған жылғы меридиандарды жақындату
мен ауытқу бұрыштарының деректері жазылады. Бұл деректер
арқылы бағдарлау үшін картаны пайдалану сəтінде тұсбағдар
тілінің координаттар торының сызығанан магниттік ауытқуын
есептеп шығаруға болады. Шығыс бұрыштаманың астында
картаны кескіндеу əдісі мен басуға дайындалған жəне баспа-
дан шыққан мерзімі, орындаушылар мен саралаушының аты-
жөндері жазылады.
Батыс бұрыштама. Бұрыштамаға бағыттас əртүрлі түспен
берілген нүктелерден тұратын бағана түріндегі картаның тара-
лымын бастырған топтың белгісі қойылады. Шығыс бұрыштама
262
сияқты безендірілмейді. Тек картада көрсетілмеген құрамдас бө-
лік тер жөнінде 3-4 жолға сиятындай қосымша деректер беріледі.
Мы са лы: көктемде тас жолдан тыс жерлерде автокөліктер жүре
ал май ды.
Топографиялық карталардың жеке беттері бұрыштама-
ларының сипаты мен безендірілуі. Топографиялық карталардың
бұрыштамасы мен бұрыштама сыртының безендірілуі қабыл-
данған стандарттың белгіленген үлгісіне сəйкес жасалады. Топо-
графиялық карталарда ішкі, минуттық жəне сыртқы бұрыш та-
малар болады.
Ішкі бұрыштама. Топографиялық картада қамтылған
аумақты шектейтін ішкі бұрыштама түзетілген меридиандар мен
параллельдер доғасының трапециясын түзеді.
М е р и д и а н -
дар мен параллельдер қилысатын трапецияның төрт бұрышында
картаның бетінде қамтылған аумақтың географиялық коорди-
наттары жазылады. Оның үстінде географиялық ендігі астында
географиялық бойлығы белгіленеді [7.5-сурет].
Минуттық бұрыштама. Сыртқы жəне ішкі
бұрыштамалардың аралығындағы тең бөліктерге бөлінген қалың
жəне жұқа сызықты негіздерге бөлінген арақашықтығы бірдей
əр бірі 10
//
тең болатын 6 нүктеден тұратын негіздерді минуттық
бұрыштама деп атайды.
7.5 сурет. Топографиялық картаның минуттық бұрыштамасын пайдала-
нып А нүктесінің географиялық координатын анықтау
Минуттық бұрыштама картада қамтылған аумақтағы
нысандардың географиялық координатын анықтау қызметін
263
атқарады. Солтүстік жəне оңтүстік минуттық бұрыштамалардағы
нүктелердің көмегімен қажетті нысанның географиялық
бойлығын, батыс жəне шығыс минуттық бұрыштаманың
көмегімен географиялық ендігін анықтайды.
Минуттық бұрыштаманы пайдаланып, картадағы А нүктесінің
географиялық ендігі
ϕ
анықтау үшін аталған нүктеден батыс
немесе шығыс минуттық бұрыштамасын қиып өтетін көлденең
түзу сызық жүргізіледі де оңтүстік бұрыштамамен батыс немесе
шығыс бұрыштаманың қилысынан бастап А нүктесін қиып өтетін
көлденең сызықтың батыс (шығыс) минуттық бұрыштамамен
қилысына дейінгі минуты мен секунтын санап, оңтүстік жəне
батыс (шығыс) бұрыштамадағы географиялық ендіктің сандық
көрсеткішіне қосып жазады
[7.6-сурет].
7.6 сурет. Топографиялық картаның бетінің сызба-нұсқасы
Картада қамтылған қажетті нысанның географиялық бойлығы
λ
анықтау үшін А нүктесі мен солтүстік немесе оңтүстік
бұрыштаманы қиып өтетін түзу сызық жүргізіледі де, батыс
жəне солтүстік (оңтүстік) бұрыштамалардың түйіліскен жерінің
264
минуттық бұрыштаманы қиып өтететін тік сызыққа дейінгі ми-
нуты мен секундын есептеп, солтүстік (оңтүстік) жəне батыс
бұрыштамалардың қиылысындағы бойлықтың градусына қосып
жазады.
Сыртқы бұрыштама картада қамтылған аумақты негізгі
жəне қосымша жабдықтаушы құрамдас бөліктерінен шектеп
тұрады
[7.6-сурет].
Картаға жұмсалатын қағазды үнемдеу, сонымен қатар,
пайдалану үшін топографиялық картаның бұрыштамасының
сыртындағы ашық жолақ 5 мм-ден кем жəне 10 мм аспауы тиіс;
төрт бұрыштаманың сыртындағы ашық жолақ барлық таралымда
бірдей болып, ауытқыуы 1 мм-ден аспауы тиіс..
7.3. Ірі масштабты карталардың геодезиялық негіздері.
Топографиялық карталардың номенклатурасы
Топографиялық карталардың геодезиялық негіздері
нысандардың картада дұрыс орналасуын қамтамасыз етеді. Оны
мемлекеттік геодезиялық торлар (жоспарлы жəне биіктіктік) мен
кескіндеу негіздемесінің жекелеген нүктелері құрайды. Жоғарыда
аталған қосындардың нақты координаттары елдімекендерді карта-
да кескіндеу қызметін атқаратын арнайы каталогтарда сақталады.
Карталарды қағаз бетіне түсіру үшін алдымен координаттар торы
құрылады да, оған 0,2 мм дейінгі дəлдікпен трапециялардың
бұрыштары мен геодезиялық негіздердің қосындарын
кескіндейді. Содан кейін олардың араларына жергілікті жердегі
нысандардың картографиялық кескінін бейнелейді. Картаның
дəлдігін онда қамтылған нысандардың кескінінің геодезиялық
тірек нүктелеріне қатысты орны айқындайды. Ережеге сəйкес
жергілікті жердегі заттардың орны мен кескінінің жақын маңдағы
геодезиялық қосынға қатысты қателігі жазықтарда –0,5 мм, та-
уларда-0,75 мм аспауы тиіс. Геодезиялық торлар мен ширек
нүктелері арқылы жердің физикалық бетінен элипсоидқа жəне
одан картаға өтуі іс жүзінде жүзеге асырылады. 1:1 000-1:100
000 карталарға 1, 2, 3 класты барлық геодезиялық қосындар
түсіріледі. Геодезиялық қосындар құрылыс, жол салу, əскери
жəне оқу жұмыстарында жергілікті жермен байланыстыратын
тірек нүктесі ретінде қолданылады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
