87
Қазақстанда атаулы әлеуметтік көмекке
және арнаулы әлеуметтік
қызметтерге
қол жеткізудегі кедергілер
5. Негативті
қарым-қатынас
Арнаулы әлеуметтік қызметтерге қол
жеткізудегі кедергілерге қатысты соңғы
зерттеу нәтижесі көптеген респонденттердің
(15) баласының мүгедектігін беттеріне
басатындай сезімде болатынын жеткізді.
Мүгедек адамдарға деген осындай қарым-
қатынас
кейбір
адамдардың
жанын
жаралайтыны соншалық, тіпті кейбір
ата-аналар баласының мүгедек екенін
мойындағысы келмейді немесе тіпті
мойындаудан бас тартады. Біздің ойымызша,
бұл үйде балаға лайықты күтім көрсетуге
кедергі болады. Осы тарауда стигма белгілері
бас көтеретін бірнеше жол және осылайша
арнаулы әлеуметтік қызметтерге қол
жеткізуде кедергі болатыны талқыланады.
Олар:
• Ата-ананың баласының мүгедектігі
бар екенін мойындауға ұялуы, демек,
мүгедектіктің «жасырын» болып қалуы
• Балалардың өздерінің арнаулы әлеу-
меттік
қызметтерді пайдалануға ұялуы
• Қоғам тарапынан балалары арнаулы
әлеуметтік
қызметтерді
пайдаланатын
отбасыларға жақтырмай қарауы.
5.1 Отбасылардың балаларын
мүгедек ретінде тіркеуден немесе
жәрдемақы алудан қымсынуы
Бірнеше сұхбаттасушының балаларының мү-
гедектігі ата-анасының осы жайтты мойындауға
және балаға көмек көрсетілуін қамтамасыз
етуге ұялуынан бала мектепке барғанға дейін
білінбеген.
Ауыл тұрғындарының бірі өз басындағы
жағдайын айтып берді, ол ұялып жүре бергендіктен,
тоғыз бойы баласының мүгедектігін тіркемеген:
«Әкесі ұялып, тіркегісі келмеді. Барлық құ-
жаттар жиналған болатын, бірақ, ол психиа-
триялық аурухана туралы естігенде барғысы
келмей қалды. Бірақ, мектеп бала жалпы мек-
тепте оқи алмайды деп баруға мәжбүрледі.
Одан басқа жол жоқ болды, баруға тура келді.
Ол бірінші сыныпқа барып, екінші жылға қалды.
Мектеп психологы мен әлеуметтік қызмет-
кер медициналық тексерістен өтуге көндірді.
Балам мектепте үшінші жылға қалды, ол оқу
материалын мүлдем түсінбеді. Бізге оны мек-
тептен алып кетіңдер деді. Содан кейін барып
әкесі медициналық тексерістен өткізіп, мүге-
дектігін тіркеуге келісуге мәжбүр болды, өй-
ткені, баланы бір жерге тұрғызу керек болды.
Өкінішке орай, ауылымызда осындай балалар
көп, бірақ, ата-аналары балаларын мектеп-
тен шығарып алуға, медициналық тексерістен
өткізуге үзілді-кесілді қарсы. Біз де солардың
арасында болдық. Біз, әсіресе, атасы мен әкесі,
9 жыл бойы қысылып жүрдік. Бірақ, кейін туы-
стар мен психологтар бәрін түсіндіріп берді.
Енді қысылмаймыз, әсіресе, осында балалар көп
болғандықтан, бұдан былай ұялмаймыз» (әйел,
29, үй шаруасындағы әйел, 16.05.2017).
Ауылдардың біріндегі әлеуметтік қызметкер
ата-аналардың кішкентай балаларының ақыл-ой
кемістігі белгілерін, әсіресе, психо-неврологиялық
ауруларын мойындамауы кең таралған деп
айтты. Осындай жағдайларда көбінесе мектептер
сырқатты анықтап, ата-аналарға шара қолдануға
итермелейді:
«Мен әйелдер баласының ауру екенін бала
мектепке барғанда ғана біледі деп айттым.
88
Қазақстанда атаулы әлеуметтік көмекке және арнаулы әлеуметтік
қызметтерге қол жеткізудегі кедергілер
Өз міндеттерін орындаудан қашатындар, ба-
лаларын дәрігерлерге апаратындар, осы фак-
тордың үлкен әсерге ие екенін білмейтіндер
көп. Бала мектепке барғанда, олар оның ауру
екенін түсінеді. Оған дейін ал да, кете бер,
ешкім ештеңе демейді. Оларды түртпекте-
местен бұрын оларға балаларының ауру бо-
луы мүмкін екенін айтыңдар, ол туралы білу
керек, баланы мектепке бергенде бәрібір ашы-
лады, бірақ, тым кеш болады. Көбісі тоғыз, он
жаста мүгедек екенін біледі. Олар басқалар-
дан қашқақтайды, ештеңе істегісі келмейді,
біз оларға ұялмаңыздар, бала үйде оқуы керек
немесе әлеуметтік қызметтер алуы тиіс деп
түсіндіреміз» (әлеуметтік қызметкер, әйел,
05/16/2017).
Басқа жағдайларда сұхбаттасушылар ресми
мекемелер кеңес бермесе де, балаларын мүгедек
ретінде тіркеуге тырыспаған. Тағы да сол ұялу
сезімінен:
«Неге ертерек тіркемегенімізді білмеймін.
Бір жағынан, балам жазылып кетеді деп үміт-
тендім, бірақ, әкімдік қызметкерлері мен тір-
кеуге көндіруге тырысты. Екінші жағынан, қы-
здарым бауырларының мүгедек екенінен ұялды.
Ақырында дәрігерлер балама жәрдемақы алу
үшін және оқыту үшін тіркелуім керек деп
көндірді» (әйел, 50, үй шаруасындағы әйел,
11.05.2017).
«Бізге бір жастан бастап мүгедектік жәрде-
мақысына өтініш беріңдер деді. Мен жас бол-
дым, қысылдым, осы жасымда жәрдемақы алу
ұят және оны не істеймін деп ойладым. Бізге
жәрдемақы керек емес дедік, оның не екенін
және не үшін керек екенін түсінбедік. Балам 4
жасқа келгенде жергілікті дәрігер Анар мүге-
дектік жәрдемақысына өтініш беру керек деді,
сонда квота, ем алуға болады деді» (әйел, 30, үй
шаруасындағы әйел, 16.05.2017).
«Ұзақ уақыт бойы еренсіз жүрдік, баламның
ауру екенін мойындағым келген жоқ, түрлі
массаж жасаттық, өзіміз емдеп аламын деп
сендім. Көп адамдар балам мүгедек деді. Ауыр
тиеді екен. Бірақ, шындықты мойындау керек,
содан бұл істі қолға алдым, медициналық тек-
серістен өттік, қызметтер көрсетіле баста-
ды, жәрдемақы беріле бастады» (әйел, 24, үй
шаруасындағы әйел, 11.05.2017).
Ал басқа сұхбаттасушылар (екеуі) мемлекеттен
ұзақмерзімді көмек алудан жүрексінген, себебі,
балаларына өздері қарай алатын жағдайда болуы
керек деп сенген:
«Қайырымдылық шарасында бірінші рет
сыйлық алғанда қатты ұялдым. Біз тек өз
күшімізге сенеміз. Бірақ, кейін барлық адамдар
осылай алады ғой деп ойладым, балам ауру,
неге қысылуым керек, барып, көрейін дедім»
(әйел, 30, үй шаруасындағы әйел, 16.05.2017).
5.2 Балалардың арнаулы әлеуметтік
қызметтер алудан қымсынуы
Басқа жағдайларда балалар өздері арнаулы
әлеуметтік қызметтер алуға қарсы болған. Ата-
аналардың айтуынша, кейде бала құрдастарынан
өзгеше екенін көргенде, ұяла бастайды, кейде
ашуланады, бұл да көмек пен қызмет көрсетілуіне
кедергі келтіреді:
«Мен оған үйде оқуды ұсындым, бірақ, ол ұял-
ды, қаламады. Ол мектепке барғысы келеді.
Бірақ, комиссия шешімімен ол үйде оқуы тиіс.
Қызым қаламайды, мектепте оқығысы келеді»
(әйел, 47, жұмыссыз 17.05.2017).
«Құдай маған осындай бала берсе, мен не
істей аламын?!? Бала кейде неге үйде оты-
ратынын және жәрдемақы алатынын түсін-
бей, ашуланады. Ол мектепке барғысы келеді»
(әйел, 49, үй шаруасындағы әйел, 12.05.2017).
5.3 Адамдардың арнаулы әлеуметтік
қызметтер алуына қоғамның
жақтырмаушылықпен қарауы
Сегіз респондент мүгедек баласына басқалары
қорқа және қысыла қарайтынын айтты. Мұндай
стигма көбінемесе басқа балалар тарапынан
көрсетіледі, кейде тіпті мүгедек баланың
бауырлары да өшпенділікпен қарайды:
«Көршілерімізден мұндай сөз естімейміз,
барлығы жақсы, бірақ, балалар, баламның қа-
