Микроэкономика

121 
 
 
 
 
Монопсония 
 
Фирма  монопсония  жағдайында  еңбек  нарығындағы  басты 
сатып  алушы  (ал  негізінен,  жалғыз)  болып  кіреді,  сондықтан 
нарықтық билікке ие болады. 
Монопсонияның негізгі ерекшеліктері: 
1)  осы  фирмада  жұмыспен  қамтылғандар  саны  еңбектің 
кандай да бір нақты түрлерімен барлық камтылғандардың негізгі 
бӛлімін құрайды; 
2)  еңбектің 
бұл  түрі  географиялық  немесе  кәсіби 
факторларға  байланысты  салыстырмалы  ұшқыр  емес  болып 
табылады; 
3)  фирма  жалданған  жұмысшылардың  санына  тікелей 
тәуелділікте  болатын  еңбек  ақының  мӛлшерлемесін  дербес 
анықтайды. 
Фирма  -  монопсонист,  жұмыскерлерге  жалданудағы  ӛз 
шарттарымен үстемдік ете отырып, шекті шығындардың қисығы 
деңгейінен  тӛмен  және  бәсекелес  деңгейден  тӛмен  еңбек  ақы 
мӛлшерлемесін  тағайындайды.  Фактордың  орташа  шығындары 
фактор  сұранысымен  сәйкесетін  болады  және  ӛнімнің  шекті 
факторға  деген  құны  фактор  бойынша  ӛнімдердің  шекті 
табыстылығына  тең  және  факторға  деген  сұранысқа  сәйкес 
болады.  11.8-суретте  күңгірттенген  аймақ  -  фирманың  қосымша 
табысы, Е – бәсекелестік тепе-теңдік нүктесі. 
 
 
 
11.8-сурет -Еңбек нарығындағы монопсония 
 
 

122 
 
 
 
 
Фирманың  жұмыс  күші  нарығындағы  монопсония  билігіне 
және  дайын  ӛнім  нарығындағы  монополиялық  билігіне  ие 
болғандағы жағдайын қарастырайық. Бұл жағдайда жұмыскерлер 
жағдайы  нашар  болады,  себебі  фирма  аз  жалақы  тӛлеу  үшін 
аздаған  жұмыскерлерді  алады,  тек  қана  монопсонист  болып 
табылатын фирмаға қарағанда.  
Еңбек  нарығында  жұмыскерлерді  жалдау  тәжірбиесі  болуы 
мүмкін,  ол  бірдей  ӛндірісте  жұмыс  жасайтын  жұмыскерлердің 
жалақысының әртүрлі болуына әкеліп соғады.  
Сӛз  еңбек  нарығындағы  кемсітушілік  туралы  болып  отыр. 
Кемсітушілік  кезінде  белгілі  бір  жұмыскерлер  тобының 
жалақысы  тура  сондай  жұмысты  орындайтын  басқа  бір  топ 
жұмыскерлеріне  қарағанда  тӛмен.  Кемсітуішіліктің  нәсілдік 
белгілері бойынша, жынысы, жасы, физикалық кемшліктері, діни 
сенімдері,  этникалық  шығу  тегі  бойынша  мысалдары  болады. 
Кемсітушілік  еңбек  нарығының  жұмыс  жасауына  әсер  етеді. 
Олардың 
еңбегінің 
шекті 
тауарының 
кірістері 
және 
жұмыскерлердің  ӛзінің  еңбегіне  тӛленетін  шекті  шығындары 
әртүрлі бұл топтардағы нәтижелер болып саналмайтын  тепе-тең 
еңбекақысы  деңгейінің  түрленуіне  әкеп  соғады.  Кемсітушілік 
әртүрлі  топтардағы  жұмыскерлердің  ӛзіне  жұмыс  тауып  алу 
мүмкіндіктерінің тепе-теңдігін қабылдай алмайды.  
 
Кәсіподақтардың әсері 
 
Кәсіподақтардың әсерін графиктен бақылауға болады. 
 

123 
 
 
 
 
 
 
 
Ӛзін-ӛзі тексеруге арналған сұрақтар: 
 
1.  Ӛндіріс факторлары рыногының ерекшелігі неде? 
2.  Ӛндірістік сұраныс дегеніміз не? 
3.  Жер рыногы бәсекелес болуы мүмкін бе? 
4.  Егер  еңбекке  деген  сұраныс  икемділікті  болса,  еңбек 
ақының  мӛлшерлемесін  ұлғайту  кезінде  жұмыспен  қамтуды 
қысқарту болады деген тұжырым дұрыс па? 
5.  Еңбек нарығындағы монопсония нені білдіреді? 
6.  Дисконттау нені білдіреді? 
7.  Жер рентасының негізгі түрлерін атаңыз. 
8.  Диффренциалды рента дегеніміз не? 
9.  Сізге экономикалық рентаның қандай түрлері белгілі? 
10. Дисконттау не үшін қолданылады? 

124 
 
 
 
 
12   ЖАЛПЫ ТЕПЕ-ТЕНДІК 
 
12.1 Жалпы тепе-теңдікті талдау 
 
Жалпы тепе-теңдік - бір рыноктағы сұраныс немесе ұсыныс 
ӛзгерісі барлық рыноктағы сату кӛлемі және тепе-теңдік бағасына 
әсерін  тигізетін  кезде  барлық  рыноктың  ӛзара  әркеттестігінің 
нәтижесінде пайда болган тепе-теңдік. 
Ӛзара байланыс теңдеу жүйесімен жазылуы мүмкін. Мысалға, 
компьютерлерді  алайық.  Сатылған  компьютерлер  саны  басқа 
тауарларға  деген  бағадан  байланысты  болады.  Егер  елімізде  10 
000  әр  түрлі  тауарлар  сатылса  және  сатып  алынса,  онда  13-
тауарға (компьютерлер): 
 
Q
13
=
D
13
 (Р
1
 , Р
2
,... Р
10000
, A, М), 
 
мұнда Q,
3
 - сатылған компьютерлер саны; 
D
13
 - компьютерге деген сұраныс функциясы; 
P
1
 ,Р
2
.... Р
1оооо
 - қалған 10 000 тауардың бағасы; 
А - ел байлығын кӛрсететін нақты активтердің қоры; 
М - қолма-қол ақша қоры. 
 
13-тауар ұсынысы: 
 
Q
13
= S
13
 (P
1
 , Р
2
,... Р
10000
, A, M). 
 
Біз  барлық  10  000  тауарлар  үшін  осыған  ұқсас  теңдеулер 
жүйесін аламыз: 
 
D
1
(P
1
,Р2,... Р
10000, 
А.М) = S
1
 (P
1
,Р
2
,... Р
10000, 
 A, М); 
D
2
(Р
2,
Р
2
,... Р
10000
,  А.М) S
2
 (Р
1
,Р
2
, ... Р
10000, 
 A, М); 
…………………………………………………………. 
D
10000
 (P|
1, 
Р
2
... Р
 10 000
, А.М)  = S
2
 (Р
1
,Р
2
, ... Р
10000, 
 A, М); 
 
Рыноктың ӛзара  байланысын  бір  мезгілде  теңдеулер  жүйесін 
шеше отырып бақылауға болады. 
Жалпы  тепе-теңдік  талдауы  экономиканың  жекелеген