Микроэкономика

99 
 
 
 
 
құруда  білінеді.  Бұл  шығындардың  экономикалық  ынтасы 
монополиялық билікті (яғни, А тік бұрышы минус С тік бұрышы) 
алу нәтижесінде фирма пайдасымен тікелей байланысты болады. 
Сондықтан,  тұтынушыдан  артылға-  нының  үлкен  бӛлімі 
монополистке  (А  тікбұрышы)  ӛтсе,  монополияның  қоғамдық 
шығындары соншалықты кӛп болады. 
 
9.6 Монополияны мемлекеттік реттеу 
 
Антитрестік  заңнама  фирмалардың  артық  монополиялық 
билікті  жинақтауын  болдырмайды.  9.6-суретте  монополияны 
мемлекеттік реттеу шамасының жиынтығы берілген. 
 
 
9.6-сурет - Монополияға қарсы реттеу шамаларының жүйесі 
 

100 
 
 
 
 
 
Бәсекелестік  нарыгында  бағаны  мемлекеттік  реттеу  әрдайым 
толық таза залалдарға әкеледі. Бұл, алайда, фирма монополиялық 
билікті  иемденсе,  бұлай  емес.  Керісінше,  бағаны  реттеумен 
монополиялық  биліктен  туындайтын  толық  таза  залалды  жоюға 
болады.  Суретте  бағаны  реттеу  тиімділігі,  мұнда  Р  және  Q  - 
реттелмейтін  монополиялық  нарығында  ӛндіріс  кӛлемі  мен 
бағасына  сәйкес  кӛрсетілген.  Енді  мемлекеттік  реттеу  максимум 
Р  бағаны  анықтайды,  сонда  орташа  табыстың  жаңа  қисығы  Р 
деңгейінде  горизонталь  сызыкды  білдіреді  деп  ойлайық  (9.7-
сурет).  Q  жоғары  ӛндіріс  деңгейі  үшін  орташа  табыстың  жаңа 
қисығы  ескісіне  тура  келеді.  Шекті  табыстың  жаңа  қисығы 
орташа табыстың қисығымен сәйкес келеді. 
Алайда  жоғары  табысты  алу  кез  келген  фирма  үшін  ӛте 
тартымды, сондыктан агрессивті бәсекелестікпен қатар фирмалар 
ашық  немесе  жасырын  сӛз  байласуды,  нарық  бӛлімдерін,  яғни 
таза емес бәсекені қалайды. 
 
 
 
9.7-сурет - Бағаны реттеу графигі 
 
9.7  Бағада кемсітушілік 
 
Бағада  кемсітушілік  монополия  жағдайында  ӛткізу  нарығын 
ксңейту тәсілдерінің бірі болып табылады. Монополист ӛнімді аз 
ӛндіреді  және  оны  таза  бәсекелестік  жағдайына  қарағанда 

101 
 
 
 
 
неғұрлым  жоғары  бағада  ӛткізеді,  егер  оның  бағасы 
монополиялықтан  тӛмен  болса,  тауарларды  сатып  алуға  дайын 
әлеуетті  сатып  алушылар  бӛлігінен  айырады.  Алайда, 
монополист  ӛткізу  кӛлемін  кеңейту  мақсатында  бағаны 
тӛмендете  отырып,  барлық  сатылатын  ӛнімдердің  бағасын 
тӛмендетуге  мәжбүр  болады.  Сондықтан  фирма  жалпы  табыс 
және  пайданы  сақтау  мақсатында  сатып  алушылардың  әр  түрлі 
топтары  үшін  сол  және  басқа  тауарларға  әр  түрлі  баға  белгілеуі 
мүмкін.  Егер  бір  сатып  алушылар  басқа  сатып  алушыларға 
қарағанда ӛнімдерді неғұрлым тӛмен бағада сатып алатын болса, 
онда 
бұл 
баға 
айырмашылығы 
шығындардағы 
айырмашылықтармен  ақталмайды,  яғни  бағада  кемсітушілік 
практикасында орны болады. 
Бағада кемсітушілік тӛмендегі шарттар кезінде болуы мүмкін: 
- 
сатушының ӛнімдерді сатып ала отырып, оны қайта сатуға 
мүмкіндігі болмайды; 
- 
сұранысы  әр  түрлі  икемділікте  болатын  нарықта  осы 
ӛнімдердің барлық тұтынушыларына бӛлу мүмкіндігі болады. 
Бір  жағынан,  бағада  кемсітушілік  монополист  табысын 
ұлғайтуға 
мүмкіндік 
береді, 
ал 
екінші 
жағынан 
— 
тұтынушылардың  үлкен  бӛлігі  аталған  түрлердің  кӛрсетілетін 
қызметтерін  пайдалану  мүмкіндігіне  ие  болады.  Баға  белгілеу 
саласындағы мұндай саясат екі жаққа да тиімді. Басқаша алғанда 
кейбір  елдерде  бағада  кемсітушілік  салауатты  бәсекеге  кедергі 
және  монополиялық  билікті  күшейту  деп  қарастырады.  Оның 
жекелеген  кӛріністері  монополияға  қарсы  заңнамаға  тура  келеді 
және фирмалардың монополистке әсер ету саласын шектейді. 
Бағада кемсітушіліктің үш дәрежесі ерекшеленеді: 
- 
бірінші  дәрежедегі  кемсітушілік  -  әрбір  тұтынушы  үшін 
жеке  баға  белгілеу  және  табыстан  байланысты  болатын  бағаны 
әртараптандыру.  Жеке  бағаны  белгілей  отырып,  фирма 
тұтынушының  барлық  артығын  қамтиды  және  максимум 
пайданы алады; 
- 
екінші  дәрежедегі  кемсітушілік  -  сатып  алушылардың 
жекелеген  топтары  үшін  әр  түрлі  бағаны  орнату  және  тұтыну 
кӛлемінен байланысты болатын бағаны әртараптандыру; 
- 
үшінші  дәрежедегі  кемсітушілік  -  игіліктердің  әрбір 

102 
 
 
 
 
топтары үшін және тауар категориясына байланысты болатын әр 
түрлі  бағаны  орнату  және  тауар  категориясынан  байланысты 
болатын бағаны әртараптандыру [7]. 
 
 
               Ӛзін-ӛзі тексеруге арналған сұрақтар: 
 
1.  Монополиялык  билік  тым  жоғары  болған  сайын  пайда 
соншалықты деген тұжырым дұрыс па? 
2.  Үкімет монополия билігін шектеу үшін қандай іс-шаралар 
қабылдайды? 
3.  Абсолют  монополия  бәсекелес  салаға  қарағанда  әрдайым 
неғұрлым  жоғары  баға  және  шығарудың  аз  кӛлемін  тудырады 
деген тұжырым дұрыс па? 
4.  Сізге монополияның қандай түрлері белгілі? 
5.  Табиғи монополия нені білдіреді? 
6.  Монополия 
жағдайында 
нарыққа 
деген 
кіріс 
тосқауылдары жоқ тұжырым дұрыс па? 
7.  Баға кемсітушілігінің қандай түрлері болады? 
8.  Кӛптеген  елдерде  қолданылатын  монополияға  қарсы 
заңнамалар бірінші кезекте қайда бағытталған? 
9.  А. Лернер коэффициент нені кӛрсетеді?