Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
отын түріне, ауа-райы жағдайларына, мектеп ғимараттары мен объектілері жағдайларына 
байланысты әртүрлі болуы мүмкін.  
Мектептерді  қаржыландырудың  жаңа  үлгілерін  енгізуді  қолдау  үшін,  қамқоршылық 
кеңестерін  құру  және  мектептердің  ұйымдастырушылық  үлгісін  мемлекеттік  мекемеден 
мемлекеттік  коммуналдық  кәсіпорынға  өзгерту  сияқты  тиісті  өзгерістер  жүргізілді.  Жаңадан 
құрылған  қамқоршылық  кеңестерін  әдетті  мектеп  директорлары  басқарады  және  тағы  да  басқа 
төрт  мүшеден  тұрады:  аудан  немесе  қала  өкілі,  ата-аналар  өкілі  және  бірқатар  шақырылған 
жергілікті бизнес басшылары. Кеңестің негізгі мақсаты мектептіңдамуына көмектесу, оның қаржы 
құралдарын  бақылау,  орталық  нұсқаулықтар  негізінде  ең  таңдаулы  мұғалімдер  арасында 
қаржылық  сыйақыларды  бөлу  болып  табылады  (2-бөлімді  қараңыз).  Мектептердің  жаңа 
ұйымдастырушылық-құқықтық  үлгісі  оларға  өздерінің  бухгалтерлік  есептерін  өзгертуге  және 
қосымша ақылы қызметтерді ұсынуға мүмкіндік береді. 
Педагог кадрлар 
Педагог кадрлардың сипаттамасы 
2012-2013 оқу жылында мектеп жүйесінде 292 064 мұғалім жұмыс істеді, оның 63% ауылдық 
жерлерде  болды.  2008-2009  және  2012-2013  оқу  жылдары  арасында  мұғалімдер  құрамы  9,1% 
артты (3.2.-кестені қараңыз). Оқытушылық кәсіптің негізгі ерекшелігі, ол жерде әйел адамдардың 
аса  көптігі  болып  табылады:  2012-2013  оқу  жылында  әйелдердің  үлесі  қалалық  және  ауылдық 
мектептерде тиісінше 88% және 76% құрады. Бұл ЭЫДҰ елдеріндегі 2012 жылғы көрсеткіштерден 
айтарлықтай жоғары: тиісінше бастауыш, негізгі және орта білімнің жоғары сатысында 82%, 67% 
және 59% құрады (ЭЫДҰ, 2014а). 
Қазақстандық  мұғалімдердің  біліктіліктері  соңғы  жылдары  артты,  бірақ  2012-2013  оқу 
жылында шамамен мұғалімдердың 12% жоғары білім болған жоқ, және де бұл ауыл мектеріне тән 
(шамамен  14%),  ал  қала  мектептерінде  (9%)  (3.2-кестені  қараңыз).  Бастауыш  білімде  сол  оқу 
жылында  мұғалімдердің  25%  жоғары  білім  болған  жоқ  (ҰБСБО),  2013а).  Бұл  көрсеткіш  әртүрлі 
өңірлерде әртүрлі болып келеді; Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар және 
Солтүстік Қазақстан облыстарында ол 30% құрайды (ҰБСБО), 2013а). Салыстыру үшін, мысалы 
ЭЫДҰ оқыту және білім беру саласындағы Халықаралық зерттеулерге қатысқан  (TALIS)  білім 
беру  жүйелерінде,  жоғары  білімдері  жоқ  мұғалімдердің  орташа  үлесі    2,3%  (ЭЫДҰ,  2014c) 
құрады. 
Мұғалімдердің  2012-2013  оқу  жылындағы  үштен  бірінен  артығы  (34,4%)  2008-2009  оқу 
жылындағы 30,7% салыстырғанда 20 жылдан артық жұмыс өтіліне ие болды (3.2-кестені қараңыз). 
Бұл бір жағынан оқыту кәсібінің қартаюымен байланысты. Бұған қарамастан  мұғалімдер құрамы 
ЭЫДҰ елдерімен салыстарғанда әлі де жас болып табылады. 2011 жылы 20-дан 30-ға дейінгі және 
51-ден жастары жоғары мұғалімдер үлесі тиісінше 23,9% және 21,0% тең болды. Салыстыру үшін 
сол  жылы  ЭЫДҰ  30  жастан  жас  мұғалімдер  үлесі  бастауыш,  негізгі  және  орта  білімде  тиісінше 
13,0%,  11,3%  және  9,1%  құраған  болатын,  ал  жастан  кәрі  мұғалімдер  үлесі  білімнің  сол 
деңгейлерінде тиісінше 30,6%, 33,9% және 37,4% құраған болатын. 
Педагог кадрларды даярлау 
Мұғалімдерді бастапқы даярлау  педагогикалық білімді  аяқтауды көздейді.  Бастауыш  сынып 
мұғалімдері  кем  дегенде,  кәсіптік  орта  (9  сыныптан  кейін  4  жылдық  бағдарлама)  немесе  орта 
білімнен кейінгі білім (11 сыныптан кейін 3 жылдық бағдарлама) шеңберінде педагогикалық білім 
баңдарламасын  аяқтаулары  немесе  олардың  жоғары  білімдері  болуы  тиіс  (бакалавриаттың  4 
жылдық  бағдарламасы).  Оған  қарағанда,  негізгі  жоғары  мектеп  мұғалімдері  жоғары  білім 
деңгейінде  төрт  жылдық  білім  беру  бағдарламасын  аяқтаулары  тиіс  (бакалавр  немесе  одан  
жоғары дәреже). 

3. ҚОРЛАРДЫ БӨЛУ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
3.2-
кесте 2008-2009 және 2012-2013 жылдарындағы мұғалімдердің саны, білім деңгейлері және жұмыс 
өтілдері 
 
2012-2013 
2008-2009 
Мұғалімдер саны 
Барлығы  Қала 
Ауыл 
Барлығы 
Қала 
Ауыл 
 
292 064 
108 202 
(37.0%) 
183 862 
(63.0%) 
267 736 
 
96 882 
(36.2%) 
170 854 
(63.8%) 
Білім деңгейі 
% 
% 
% 
% 
% 
% 
 
Жоғары білім  
87.9 
90.7 
86.2 
85.2 
90.0 
82.5 
Аяқталмаған 
жоғары білім 
0.6 
0.3 
0.8 
1.4 
0.9 
1.7 
Орта кәсіптік білім 
11.3 
8.9 
12.7 
12.9 
8.9 
15.2 
Жалпы орта білім  
0.2 
0.1 
0.2 
0.5 
0.1 
0.7 
Жұмыс өтілі 
% 
% 
% 
% 
% 
% 
 
3 жылдан кем 
12.8 
12.4 
13.1 
13.2 
11.5 
14.2 
3 жылдан 8 жылға 
дейін 
19.3 
17.8 
20.2 
18.6 
16.4 
19.8 
9 жылдан 16 
жылға дейін 
20.9 
20.7 
21.1 
22.8 
24.6 
21.8 
17 жылдан 20 
жылға дейін 
12.6 
13.3 
12.1 
14.6 
14.9 
14.5 
20 жылдан артық 
34.4 
35.9 
33.5 
30.7 
32.7 
29.6 
Дереккөз: АТО (2014), ЭЫДҰ «Мектептерде ресурстарды пайдалану тиімділігін арттыру саясаты: Қазақстан бойынша 
елдің  негізгі  баяндамасы»  шолуы,  Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігінің  Ақпараттық-талдау 
орталығы, Астана, www. oecd.org/edu/school/schoolresourcesreview.htm сайтында қол жетімді. 
2013  жылы  144 447  адам  жоғары  білім  деңгейіндегі  педагогикалық  білім  бағдарламалары 
бойынша  білім  алды,  61%  мемлекеттік  ұйымдарда  және  23%  мемлекеттік  тапсырыс  бойынша 
(АТО  ,  2014).  Осы    бағдарламалар  бойынша  оқуға  қабылдау  ЖОО-да  қабылдау  барысында 
пайдаланылатын Бірыңғай ұлттық тестілеу (ҰБТ) нәтижелері негізінде жүзеге асырылады. Бірақ, 
2015 жылдан бастап  жоғары білім деңгейінде педагогикалық білім бағдарламаларына оқуға түсу 
үшін  жаңа  «шығармашылық  емтиханы»  енгізілетін  болады.  Бұл  емтиханның  мақсаты  мұғалім 
мамандығында  жұмыс  істеуге  үміткерлердің  мүмкіндіктерін,  оның  ішінде  олардың  дайындығы 
мен  уәждемелерін  бағалау  болып  табылады.  Бастапқы  педагогикалық  білім  бағдарламасы 
еліміздің  139  ЖОО-ның  86-да  жүзеге  асырылады.  Мемлекеттік  тапсырыс  бойынша  оқуды 
бастапқы педагогикалық білім бағдарламаларын жүзеге асырушы 86 ұйымның 39 ұсына алады,ал 
басқа қалған мекемелерде оқу толықтай  ақылы негізде жүзеге  асырылады. Педагогикалық білім 
сонымен  қатар  магистратура  деңгейінде  жүзеге  асырылады:  2012-2013  оқу  жылында 
магистратураның бағдарламаларында 4 458 студент білім алды (АТО , 2014). 
Бастауыш және орта білімде көптеген педагогикалық мамандықтар бар. Бастауыш сыныптар 
мұғалімдерін  даярлауда  жеті  мамандық  ерекшеленеді:  жалпы  бастауыш;  информатика;  шет 
тілдері; қазақ тілі; орыс тілі; өзін-өзі тану; математика. Бұл пәндік білім және педагогикалық білім 
бір  уақытта  алынатын  параллельді  бағдарламалар  болып  табылады.  Орта  білімнің  негізгі  және 
жоғары деңгейі үшін  мұғалімдерді бастапқы дайындау 23 педагогикалық мамандықтар бойынша 
жүзеге асырылады: (мысалы, қазақ және орыс тілдері және әдебиеттері; физика, тарих; бастауыш 
білім педагогикасы және әдістемесі; оқыту қазақ тілінде жүргізілмейтін мектептер үшін қазақ тілі 
және  әдебиеті;  екі  шет  тілі).  2013-2014  оқу  жылында  мемлекеттік  тапсырыстағы  неғұрлым  көп 
орындар;  дене  шынықтыру,  кәсіптік  оқыту,  қазақ  тілі  және  әдебиеті,  математика  және 
информатика  болды  (АТО,  2014).  2013-2014  оқу  жылында  мемлекеттік  тапсырыстың  көп  бөлігі 
келесі  ұсынылған  мамандықтарға  берілді:  дене  шынықтыру,  кәсіптік  оқыту,  қазақ  тілі  және 
әдебиеті,  математика  және  информатика  (АТО,  2014).  Жүзеге  асырылып  отырған  бағдарламалар 
параллельді  немесе  жүйелі  болулары  мүмкін,  яғни  педагогикалық  машықтар  бір  уақытта  немесе 
пәндік  білімдерді  алғаннан  кейін  алынулары  мүмкін.  Жоғары  білім  деңгейіндегі  үлгілік