Лтеме жасалѓан

Биология. 8-сынып. .

Сабақтың тақырыбы: Ми діңінің құрылысы. Мишық

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды жүйке жүйесінің құрысы мен қызметтерімен таныстыруды жалғастыру .

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, ми дың құрылысын оның бөлімдерінің атқаратын қызметін білу.

3.Оқушыларды өзін ортада сыпайы ұстауға, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау.

Сабақтың әдісі: слайдтармен жұмыстар, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар «адам ми құрылысы» модель

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

Адам миы — ақпараттын үлкен көлемін қабылдап, өңдеуге кабілетті күрделі мүше. Мидың пішіні күрделі ол бас сүйек қуысында орналаскан. Ересек адам миының орташа массасы 1300—1400 г.организмнің жалпы массасынын 2%-ы. Бірақ жұмыс істеген кезде ми организмде түзілген энергияның 25%-ын жұмсайды.

Аралық ми

Ортаңғы ми

Көпір

Сопақша ми

дралық мидың кейбір ядроларының нейрондары гуморальдық реттелуді жүзеге асыратын биологиялык белсенді заттар өндіреді.

Мишыктьщ ең басты кызметінің бірі — қимылды үйлестіру, тепе-теңдікті сақтау. Мишыкқзакымданғанда адамның қимыл-қозғалысы бұзылады, ол тепе-теңдікті сақтай алмайды, қисалаңдап жүреді.

ІІІ.Сәйкесіп табу әдісімен

V.Мына сұрақтарға жауп беріңдер.

1. Жұлынның құрылысы қандай?

2. Жұлынның ақ және сұр заты дегеніміз не?

3. Жұлынның ақ және сұр заты қалай орналасқан?

4.Жұлын тамыршасы қалай аталады? Олар не

құрайды?

5. Жұлыннан қанша жұп аралас жұлын жүйкелері таралады?

6.Жұлында жұлын өзегі қалай орналасқан? Ол неге толы?

7. Қандай рефлекс доғасы жұлын арқылы өтеді?

Жұлынның арткы тамыршалары закымданганда адам өзін калай сезінеді? Алдыңғы тамыршалары закымданса ше?

Жұлын жарақатының салдары қандай?

Биология. 8-сынып. 2.2009.

Сабақтың тақырыбы: Үлкен ми сыңарлары.Жүйке жүйесінің гигиенасы

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды үлкен ми сыңарларының құрылысымен атқаратын қызметімен және жүйке жүйесінің гигиенасымен таныстыру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, адамың ми құрылысын ғылыми түрде сипаттай білу .

3.Оқушыларды өзін ортада сыпайы ұстауға, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: Еврикалық сұбхат

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар Ми дың муляжы

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ.Үлкен ми сыңарларының құрылысы. Үлкен ми сыңарлары (сол ж\е оң) — мидың ең үлкен және эволюциялык тұрғыдан ең жас бөлімі. Адамда үлкен ми сыңарлары күшті дамыған және бас сүйек сауытының ми бөлімінде орналаскан Үлкен ми сыңарларының беті сұр заттан — қыртыстан түзілген. Қыртыстын жалпы ауданы 2200—2500 см², оны 14—18 млрд нейрон денесі құрайды. Қыртыс астында ақ зат орналаскан, оның қалыңдығынан қыртыс астындағы ядро түзіледі. Үлкен ми сыңарларының беті қыртыс ауданын ұлғайтатын жүлгелерден, иірімдерден түзілген қатпар болып табылады. Қыртыстың 2/3-ден көп беті жүлгелер мен иірімдерден тұрады. Әрбір ми сыңары ірі жүлгелермен маңдай, тебе, шүйде, самай бөліктеріне бөлінген . Ең терең жүлге — маңдай бөлігін тебе бөлігінен белетін орталық жүлге және самай бөлігін шектейтін бүйір (самай) жүлге.

Қыртыстың өткізгіш жолдары ақ заттан түзілген, ол қыртыстың барлық бөлігін өзара және қыртысты орталық жүйке жүйесінің басқа белімдерімен байланыстырады.

Үлкен ми сыңарларында сенсорлық — сезімтал аймақтар орналасқан. Самай бөлігінде есту аймағы, ал иіс сезу және дәм сезу аймағы төбе жөне самай бөліктерінің шегінде, шүйде бөлігінде — көру аймағы орналаскан. Қимыл-қозғалыс аймағы орталык жүлге алдында, мандай бөлігшде орналаскан Орталық жүлге артында тері-бүлшык ет сезімінің аймағы орналаскан. Олардың зақым-дануы саңыраулыққа, иіс сезудін жойылуына, көрудің бұзылуына және т.б. апарып соғуы мүмкін.

Үлкен ми сыңарларының қызметі. Оңқайдың сол жақ ми сыңарында, ал солакайдың оң жақ ми сыңарында есту және қимыл-қозғалыс орталықтары, адам туылғаннан кейін қалыптасатын сөйлеу мен жазу орталықтары орналаскан. Оларда ауызша жене жазбаша сөзді қабылдау мен қалыптастыру өтеді. Бүған түсетін ақпарат талданады, қорытьшдыланады. Оң жак ми сыңары музыка және көркем шығармашылық, музыкалық дыбыс, т.б. жауапты бейнелі ойлау процестеріне қатысады. Десе де, ми біртұтас әрекет етеді. Онымен адамның санасы, ойлауы, акыл-есі, еңбек іс-әрекеті байланысты, бұл — тек адамға тән қасиеттер Жүйке жүйесінің гигиенасы. Адам өмір сүретін және еңбек ететін жағдай жүйке жүйесінід іс-әрекетімен тікелей байланысты.. Шамадан тыс дене, ақыл-ой еңбегі, Шүйде психикалық күйзеліс жүйке іс-әрекеті-нің бұзылуына апарып соғуы мүмкін. Бүл өз кезегінде әр түрлі жүйке ауру-ларын ғана емес, баска да ауруларға себеп болады. Адамның жүйке жүйесіне қысқа уакыт аралығында

ақпараттын көп көлемін талдау қажеттілігінен туатын акыл-ой және эмоциялык аскын жүктеме де қатты әсер етеді. Сондықтан педагогтер, физиологтер,

психологтер мен дәрігерлер оқу ж\е шығармашылық еңбекті тиімді ұйымдастыруды мақсат тұтады еңбегімен және белсенді демалыспен кезектестіру болып табылады. Окушылардың үзақ уакыт сабак. окитын орындары жылы, жарык және желдетілген болуы тиіс. Сабак кестесінде акыл-ой және дене еңбегі бағытындағы пәндерді кезектестіру, үзіліс кезінде қимыл-қозғалыс ойындарын ұйымдастыру талабы сақталуы керек.

Үлкен ми сынарының бөліктері

шүйде

Адам өміріне бас сүйек-мидың закымдануы ете қауіпті. Алкогольдің жүйке жүйесіне әсері. Алкоголь асказанда сіңіріледі де, 2 минуттан кейін қанга түсіп, қанмен барлык, Жасушаларға тасымалданады. Алкогольге үлкен ми сыңарларының жасушалары сезімтал келеді. Алкогольдін әсерінен адамның шатты рефлекстік іс-әрекеті бұзылады, күрделі қимылдар жасауы баяулайды, орталық жүйке жүйесінде қозу және тежелу процестерінің арақатынасы өзгереді. Сонымен катар еркін қозғалу бұзылады. да, адам өзін баскару қабілетін жоғалтады. Әсіресе жас организм алкогольден қатты зардап етеді. Алкогольді жиі ішу жүйке жүйесінің бұзылуына, маскүнемдік (алькоголизм) ауруына апарып соғады. сау нейрондар дәнекер ұлпасына

ІV. §17

V. 1. Үлкен ми сыңарлары қыртысының құрылысы қандай?

3. Үлкен ми сыңарлары қандай бөліктерден тұрады?

2. Үлкен ми сыңарлары қыртысы қандай қызмет атқарады?

4. Үлкен ми сыңәрпары қыртысында қандаи аймақтарды бөледі?

5.Алкоголь жүйке жүйесіне қандай әсерін тигізеді?

Ойланып, жауап беріңдер

Қыртыстың дөм сезу аймағы зақымданса не болады?

Миға операция жасау кезінде хирург орталық жүл-ге алдында орналаскан қыртыс бөлігіне тиіп кеткенде неліктен ауру адам аяғын немесе колын кимылдатады?

Биология. 8-сынып. 13.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: Вегетативті жүйке жүйесінің құрылысымен қызметтері

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды вегетативті жүйке жүйесінің құрысы мен

қызметтерімен таныстыру.

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, вегетативті жүйке жүйесінің атқаратын қызметін білу.

3.Оқушыларды өзін ортада сыпайы ұстауға, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ұжымдық ойлау.

Сабақтың әдісі: слайдтармен жұмыстар, трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызбалар. Сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ.Вегетативті (автономды) ж. ж-ң іс-әрекеті еріксіз, санасыз

жүзеге асырылады және адам еркімен басқарыл майды.

адамның қалауы бойынша ас қорытуды жылдамдатуға,

жүрек жұмысын баяулатуға, тамырлар арнасын кеңейтуге

н\е тарылтуға, тер бөлуді тоқтатуға және т.б. болмайды.

вегетативті жүйке жүйесі тамырлар мен ішкі мүшелердін

бірыңғай салалы бүлшық ет ұлпасының қызметін қамтасыз етеді.

Вегетативті жүйке жүйесі симпатикалық және пара-симпатикалық бөшадерге бөлінеді. Олар мүшелерге қарамакарсы әрекет етеді. Мысалы, егер симпатикалык бөлім жүрек іс-әрекетін қоздырса, парасимпатикалық бөлім баяу-латады. Симпатикалык бөлім ішектің жұмысын тежейді, ал парасимпатикалык жүйе қоздырады. Симпатикалық және парасимпатикалық болімдерде орталық және шеткі бөліктер бар. Симпатикалық бөлімнің бірінші нейрондарының денесі жұлынның ұзына бойында орналасып, вегетативті ядролар түзеді. Ядролардан тарайтын талшықтар омыртқа жотасы бойында орталық жүйке жүйесінен тыс симпатикалыкқ жүйке түйіндерін түзеді. Осы түйіндерден талшықтар барлық ішкі мүшелерге, теріге, қан тамырларына, тер бездеріне, сезім мүшелеріне таралады. Мүшелерге қозу ұзын өткізгіш жол арқылы өтеді

Парасимпатикалық ядролар ортаңғы, сопакша ми бөлімдерінде және жұлыннын сегізкөз бөлімінде орналасады. Жүйке талшықтары сопакша ми ядроларынан кезбе жүйке құрамына кіреді. Парасимпатикалық ядролар орталык жүйке жүйесінен тыс, мүшелерге жақьін түзіледі және олардың талшықтары жүйке импульсін ішкі мүшелерге, теріге, қан тамырларына, тер бездеріне, сезім мүшелерге береді. симпатикалык бөлім:

А)қан тамырларын тарылтуға байланысты кан қысымын көтеруді

ә) кез қарашығының ұлғаюына әсер етеді;

б) жылу беруді жоғарылатады;

в) жүректің жиырылу мөлшерін арттырады;

г)ас қорыту мүшелерінің іс-әрекетін тежейді;

ғ) куыктың бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасын босңсытады.

Кезбе жұйке

тикалық

ядролар
Жүректің

вегетативті

түйіндері
Симпатикалық жүйке

ұштары

Мүшелердің ішкі қабырғасындағы вегетативті түйіндер
ІІІ.

Мүше немесе жүйке	парасимпатикалық	симпатикалық
Мидың тамыры	тарылады	кеңейеді
Көз қарашығы	тарылады	кеңейеді
Сілекей безі
Шеткі артерия тамырлары	тарылады	кеңейеді
Аша кеңірдек	тарылады	кеңейеді
Жүректің жиырлуы	баяулайды	жылдамдайды күшейеді
Тердің бөлінуі	азяды	Көбейеді
Асқазан	Қазғалыс белсенділігі күшейеді	Қазғалыс белсенділігі баяулайды
Бүйрек үсті безі	гормон бөліну азяды	Гормон бөліну күшейеді
Қуық	жырлады	босаңсиды

ІV. §18

V. Карточка 2, Кестенің сол жак бағанында келітірілген орталык жүйке жүйесінің әрбір бөліміне тән қызметті табындар

Биология. 8-сынып. 16.11.2009.

Сабақтың тақырыбы: СЕЗІМ МҮШЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды сезім мүшелері және олардың маңызымен таныстыру .

2. Оқушылардың танымдылық қабілетін арттыра отырып, сезім мүшелерімен олардың маңызын білу.

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру

ІІ АНАЛИЗАТОРЛАР — СЕЗІМ МҮШЕЛЕРІ§19.

Бізді коршаған дүние туралы барлық мәліметті арнайы сезімтал мүшелер — көру, есту, иіс сезу, сипап сезу және дәм сезу анализаторлары арқылы аламыз. Анализатор — рецепторлы мүше, жүйке жолдары мен үлкен ми сыңарлары кыртысын қоса ми орталықтарынан тұрады. Анализаторлардың әрқайсысының көмегімен адамда әр түрлі сезімдер: температура, ауыру, иіс, жарық, дыбыс және т.б. қалыптасады.

Анализаторларға байланысты бір мезгілде қоршағаң дүние құбылыстары мен заттарын егжей-тегжей талдау арқылы әр түрлі сезімнің үздіксіз синтезі жүреді. Сондықтан бізді қоршаған дүниені тұтас қабылдау жүзеге асырылады.

Адамның қабылданатын тітіркендіргіштердің жеке белгілерін ажырата білу қабілетін жаттыктыруға болады. Мысалы, парфюмерия өнеркәсібінде жұмыс істейтін иіс дегустаторлары бар. Солар ғана дәл аспап анықтай алмайтын әр түрлі иістін химиялық құрамындағы шамалы ғана айырмашылықты бағалай алады.

Анализаторлар жұмысына байланысты пайда болатын сезім қабылданатын тітіркендіргіш әрекетінің сипаты, белгісі бойынша бөлінеді:

а) арақашықтыққа (көру, есту, иіс сезу);

ә) жанасқанда (тері жене дәм сезу сезімталдығы);

б) химиялық (иіс сезу, дәм сезу);

в) механикалық (есту, сипап-сезу);

г) жарық (көру).

И.П. Павлов анықтағандай, кез келген анализатор негізгі үш: рецепторлар (қабылдаушы буын), жүйке жолдары (өткізгіш буын) және ми орталығы (орталық өндейтін буын) буынынан тұрады.

Адам денесінің әрбір бөлігіңде рецепторлардың бірнеіие түрі бар. Мысалы, ауыз қуысында дәм сезу рецепторларынан баска ыстық, суық және ауыруды сезу рецепторлары да орналасқан. Сондықтан кәдімгі жағдайда бізде жеке сезімдер емес, сезімдердің; тұтас үйлесімі пайда боладьі. Жеке анализаторлардан жүйке жолдары мидың қатаң түрде белгілі бір орталығына бағытталады.Мысалы, шүйде аймағында — көру анализаторының жоғарғы бөлімі, ал самай аймағында — есту, төбе аймағында тері бөлімі орналасады.

адам дыбысты естігенде, осы дыбыстың физикалық

белгілеріне аз мән беретіні белгілі. Мағыналық мазмұны,

дыбыс не туралы белгі, хабар, акпарат беретіні

маңызды болып саналады. Бұл сезімталдыктың барлық

түріне қатысты. Сонымен, анализаторлар акпаратты талдау ж\е өңдеу процестерін жүзеге асырады.

1.Бізді қоршаған дүние туралы ақпәратты қалай аламыз?

2. Анализатор дегеніміз не?

Сәкестігін аныктаңдар.