Лтеме жасалѓан

Сабақтың мақсаты:

1. Оқушыларды иммунитет түрлерімен , ЖИТС-тің алдын алу туралы түсініктер беру.

2.Оқытудың беленділігін арттыру,оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

Сабақтың түрі: семинар

Сабақтың әдісі: баяндау, кестелер толтыру.

Сабақтың пән аралық байланысы:. медицина, математика

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І Амандасу, сабақ құралдарын тексеру,

Лейкоциттердің бір түрі — лимфоциттер осындай кабілетке ие. Антиденелер ауру тудыратын бактериялар мен вирустардын тіршілік әрекеттерінің өнімдерін зиянсыздандырады және бейтараптайды. Кейбір антиденелер қатаң белгілі бір коздырғыштарға, ал басқалары бірнеше ауру қоздырғыштарына әрекет етеді. Антидене организмнің жұкпалы ауруларды қабылдамауын, жалпы қарсы тұру дәрежесін арттырады.

Организмнің енген жүкпалы және бөгде денелер әрекетін кабылдамауы иммунитет деп аталады. Иммунитет табиги жөне жасанды болып бөлінеді.

Табиғи иммунитет туа бітеді ж/е жүрё пайда болады. Туа біткен иммунитет адам туылғаннан бастап болады. Ол балаға тұқым қуалау аркылы беріледі. Мысалы, адам тауық тырысқағымен (холера), ірі кара обасымен ауырмайды. Себебі туылғаннан бастап адам қанында осы ауру қоздырғыштарына карсы дайын антиденелер болады. Ал адам қандай да бір жұкпалы аурумен ауырғаннан кейін пайда болтан иммунитет журе пайда болган иммунитет деп аталады. Бала кезінде шешекпен немесе көкжөтелмен ауырған адам бұл аурулармен кайталап ауырмайды. Себебі олардың организмінде пайда болған антиденелер ұзақ уақыт сақталады. Осындай жүре пайда болған белсенді иммунитет ұзақ уақыт, кейде өмір бойы сақталады.

Кейбір жұқпалы ауруларға, мысалы, тұмау, жәншау (скарлатина), күл (дифтерия) ауруларынын жүре пайда

болган енжар иммунитетін бала ана сүті арқылы алады. 1—2 жастан кейін анадан алынған антиденелер бұзылады да, баланың аталған инфекцияны қабылдағыштығы артады. Мұндай жағдайда жұкпалы аурулардың алдын алу үшін жасанды жолмен иммунитет пайда болады. Ол үшін, өдетте, бала кезде сактандыратын екпе жасалады — әлсіретілген немесе тіршілігін жойған ауру коздырғыштарының вакциналарын егеді. Бүл кезде бала организмінде корғаныш антиденелер түзіледі де, ауру жеңіл түрде өтеді. Әрі карай бүл антиденелер адам организміне коздырғыштар түскен кезде аурудан сактандырады. Бүл — жасанды белсенді иммунитет. Біздің елімізде балаларға қызылша, көкжөтел, күл ауруы, туберкулез, полиомиелит, сіреспе, т.б. ауруларға карсы вакцинация жасалады. Бұл осы аурулармен ауыруды едөуір азайтады.

Енжар иммунитет, шамамен, 4—6 апта сакталады да, содан кейін антиденелер бүзылып, иммунитет жойылады. Кейбір жүкпалы аурулардан кейін иммунитет пайда болмайды. Мысалы, адам баспамен бірнеше рет ауыруы мүмкін.

ЖИТС (СПИД; жүре пайда болған иммундык тапшылық синдромы) — организмнің иммундык жүйелері зақымданатын ауыр ауру. ЖИТС коздырғышы — вирус. Ол ЖИТС вирусы жүкпалы ауруларға карсы антиденелер жасайтын кан лимфоциттерін талдап закымдайды. Бүл кезде организмнің микробтардан корғануы күрт төмендейді де, әр түрлі мүшелер мен жүйелердін кабыну процестеріне апарып соғады. ЖИТС-пен ауыратын адамда ісіктің пайда болуына карсылығы төмендейді. Ауыр қабыну аурулары мен қатерлі ісіктің дамуы ЖИТС-пен ауыратын адамның өліміне себеп болады. ЖИТС вирусын адамның иммундык тащдылык вирусы — АИВ (ВИЧ) деп белгілеу кабылданған. ЖИТС вирусы ауру адамнан cay адамға, ең алдымен,стерильденбеген медициналық инструменттер арқылы, қан күю кезінде, сондай-ак жыныс жолдары аркылы беріледі.

Аурудың ең алғашқы белгілері: дене температурасының ұзак уакыт көтерілуі, лимфа түйіндерінің ұлғаюы.

ІІІ.1. Адам организмінің корраныш қызметі мен иммуни­тет түрі арасындағы сәйкестікті анықтандар.

Иммунитет және оның тұрлері

1. Туа пайда болған иммунитет.

2. Жүре пайда болған иммунитет.

3. Белсенді жасанды иммунитет.

4. Енжар жасанды иммунитет.

а) организмге емдік сарысуды енгізгеннен кейін пайда болады;

ә) организмде антиденелер жұқпалы ауруме-ауырғаннан кейін түзіледі;

б) организмге вакцина енгізгеннен кейін түзіледі;

в) организмге ата-анадан тұқым қуалап беріледі.

ІV. §35
V. 1. Қан топтары қандай болады?

2. Қандай белгілеріне байланысты қанды топқа бөпеді?

3. Қандай жағдайда адамға қан құяды?

4. Резус-фактор дегеніміз не?

5. Өз қаныңның тобы мен резус-факторын біпу не үшін қажет?

6. Агглютинация дегеніміз не?

7. Донор дегеніміз кім? Реципиент дегеніміз кім?

1. Лимфа сұйықтығының қандай ерекшеліктері қандай ?

2. Лимфоциттер қандай қызмет атқаоады ?

3.Гемотолгия деген не? ЖҚТБ-қандай ауру ?

. ЖҚТБ ауруы туралы түсініктер беру.

8-сынып. 25.01.

Сабақтын тақырыбы: Қанайналым мүшелері.

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жүректің құрылысы және жұмысы

қанайналымның маңызды қызметтерімен таныстыру.

2.Оқушылардың белсенділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.СТО-элементі.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба, жүрек моделі

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Артериялар

Капиллярлар

2- бұшықет. 3- май ұлпасы.

4- оң жақ қарынша.

5- өкпе артерисының айшықты қаңпақшасы

6- Он жақ жүрекше.

7- жоғарғы қуыс вена

8- қолқа. 9- Өкпе артериясының тармағы

10- сол жақ жүрекше

11- өкпе венасының тармақтары

12- қолқа қақпақшасы

14- Он жақ қарынша

15 –қалқа

16- Сіңір жіпшелері

18- үш жақтаулы қақпақша 17-

.

Веналар — қан лүтелер менұулпалардан жүрекке агатын ірі тамырлар. Вена кабырғасы артерия ағасынан жұка, сондай-ақ бұлшық ет және созылғыш талшыктар аз . Венаның ішкі қабырғасы қанының бағыты бойынша орналасқан қалта тәрізді

ІІІ. Толпен жумыс

Есептер шығару. Адам ағзасындағы қан мөлшерін анықтау. Қанның меншікті салмағы 1,06г/см³, қанның мөлшеріне дене салмағының 7% сай келеді. Адамның салмағы ~ 50-60-7Окг

х____ 7%

ІV. Үйге §36оқу.

V. 1. Иммунитет дегеніміз не?

2. Туа біткен иммунитетті сипаттаңдар.

3.Жүре пайда болған белсенді иммунитетке сипаттама беріңдер.

4.Жүре пайда болған енжар иммунитет қалай сипаттапады?

5. Емдік қан сарысуы дегеніміз не? Ол қандай жағдайда қолданылады?

6. ЖИТС-тен қалай сақтануға болады?

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жүректің жұмысы мен оның реттелу жолдарымен таныстыру.

2.Оқушылардың белсенділігін арттыру. оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

3. Оқушыларды салауатты өмір сүруге тәрбиелу..

Сабақтың түрі: Кездесу.

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.

Сабақтың пән аралық байланысы: химия,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба, электрокардиограмма құралы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Жүрек жүмысының үш кезендн ажыратады: бірінші — жүрекшелердің жиырылуьи екінші — қарыншалардың жиырылуы және үшінші — үзіліс, жүрекшелер мен қарыншалардың бір мезгілде босаңсуы. Үзіліс кезінде екі жүрекше де вена канымен толады да, қан карыншаларға еркін өтеді. Үзілістен кейін екі жүрекше де жиырылып, барлық кан қарыншаларға барады. Бүл кезең, шамамен, ОД с-ка созылады да, содан кейін жүрекшелер босаңсиды. Қарыншаға түскен кан жүрекше какпакдпаларын төменгі жағынан қысады да, олар жабылады.

Жүрекшелердіңбір жиырылуынан екінші жиырылу­ына дейінгі кезең журек циклі деп аталады. Бір жүрек циклінің үзактығында жүрекше 0,1 с жиырылады да, 0,7 с тынығады, карыншалар 0,3 с жиырылып, 0,5 с демалады. Әрбір жиырылудан кейін жүрекшелер мен карыншалар бүлшык еті аз уақыт демалады. Бүл жүрек бүлшык етінің күшін калпына келтіруге мүмкіндік береі.

Салыстырмалы тыныштық күйінде жүрек минутына 60—70 рет жиырылады. Бұл уакытта 4 л-ден көп, тәулігіне 10 мың л-ден артық кан айдайды. Жүректің мұндай жұмысқа қабілеттілігі канмен күшті қамтамасыз етумен және ондағы алмасу процестерінщ жоғары деңгейімен байланысты. Жүрек — бұлшық ет түрлеріне қарағанда, жүйке сияқты, оттекті көп мөлшерде кажет ететін мүше. Жүрек клеткаларында митохондриялар ете көп. Оларда АТФ молекуласы түзілу үшін оттек көп болуы керек. Егер митохондрияда оттек азайса, онда оның мембранасы ісініп, цитоплазмадағы оттекті өзінен өткізіп, АТФ-тың түзіле беруіне жағдай жасайды. Сөйтіп, оттектің азаюына митохондрия мембранасында тітіркендіру әсері пайда болып, оның өткізгіштік кызметін белсендіреді Мысалы, миокард инфарктісі ауруы (жүрек бүлшык етінің іруі) адамның кай жасында болса да кездесетіні белгілі. Жүрек бұлшық ет клеткаларының арасындағы байланыс әлсіз болып, қозу бір клеткадан екінші клеткаға дер кезінде өте алмаса, онда жүрек соғуының ырғақсыздығы байқалады. іс-қимылы жылдам, ойы жүйрік, белсенді өмір сүретін адамдардың жүрегінде митохондрия саны көп болады. Олардын организмінде энергия қоры мол, қанайналымы жоғары деңгейде болады. Кардиолог-жүректі зерттейтінЖүрек бұлшык етінің жұмысы мен жағдайын, журектің бүкіл өрекетін көрсететін алынған кисык сызық электрокардиограмма деп аталады.

Жүрек жұмысының реттелуі. Жүрекше мен карынша ішінде, сондай-ак кан тамырлары кабырғасында жүйке үштары — рецепторлар болады. Олар жүрек пен тамырлардағы кез келген өзгерістерді қабылдап, оларды орталык жүйке жүйесіне береді. Сонымен катар оған басқа мүшелерден қанмен камтамасыз ету кажеттілігі туралы акпарат түседі. Орталык жүйке жүиесі жауап ретінде жүрекке пара-симпатикалык және симпатикалык жүйкелер бойынша импульс жібереді.

Тыныштық жағдайында жүректің жиырылу жиілігі баяулайды, олардың күші парасимпатикалық жүйке әсерінен азаяды.

Дене жүмысы немесе спортпен айналысу кезінде, керісінше, симпатикалық жүйкелер жиілікті жылдамдатып, жүрек бүлшык етінін жиырылу күшін арттырады.

Нәтижесінде қанмен камтамасыз ету күшейіл, мүше-лерге коректік заттар, оттек, су кеп мелшерде түседі де, олардан жинакталған зат алмасу өнімдері тез шығарылады. Жүрек жұмысы, сондай-ақ гуморальдық реттелу әсерінде болады. Мысалы, гипофиз гормоны — вазопрессин, қалқанша без гормоны — тироксин және бүйрек үсті безінің гормоны — адреналин жүректің барлық қызметін күшейтеді. Бүйрек үсті безі белетін ацепшлхолин гормоны, керісінше, жүрек іс-әрекетін әлсіретеді. Кальций мөлшерінің артуы жүректің жиырылу жиілігін арттырып, сонымен бір мезгілде жүрек козғыштығы мен өткізгіштігін жоғарылатады. Калий бұл процестердің барлығын баяулата отырып, қарама-қарсы әрекет етеді.

ІІІ. Жүрек циклі. Дәрігермен

V. 1. Канайналым мүшелеріне не жатады ? Канайналым дегеніміз не?

2. Жүретің құрылысы қандай ?

3. Қантамырлардың қандай түрлері бар,олардың құрылысымен атқаратын

қызметтеріне тоқтал?

8-сынып. 29.01.

Сабақтын тақырыбы: Қантамырлары.Қанайналым шеңбері.

Сабақтың мақсаты:

11. Жүрек автоматизмі деген не?

2. Жүрек құрылысындағы қандай бейімделу қанның бір бағытта қозғапуын қамтамасыз етеді?

3. Неліктен жүрек бүкіл өмір бойында қажусыз және үздіксіз жұмыс істей алады?

4. дене жүктемесі кезінде жүрек жиырылуының жиілігі мен күші қалай өзгереді?

5.Жүрек жүмысына жүйке жүиесі қалай әсер етеді? Олардың маңызы неде?

6. Гормондар жүрек жүмысына қапай әceр етеді? Оларды атандар.

I 1. Дәптерлеріңе кестені толтырыңдар.

.Оқушыларға қан тамырлары және үлкен кіші қанайналым

шеңберлері туралы түсініктер беру.

2.белсенділігін арттыру. әрекетін басқару оқу материалдарының мазмұнын өмірмен байланыстыру арқылы оқушылардың білім біліктігін дамыту.

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,сұрақ-жауап.СТО-элементі.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Қан тамырлары. Үлкен және кіші қанайналым шеңберлері

Жүрек бұлшық еттері жиырылғанда, оның қарынша ларындағы қанды қан тамырларына айдайды. Қан тамырлары: қызылтамыр (артерия), көктамыр (вена) және қылтамырлар (капилляр) болып бөлінеді. Қызылтамырлар арқылы оттекпен қаныққан ал қызыл түсті қан ағады. Ең үлкен қызылтамыр қолқа деп аталады. Ол жүректің сол жақ қарыншасынан басталады, оның бойымен қан жоғары қысыммен ағады. Сондықтан колқаның және ірі қызылтамырлардын қабырғасында дәнекер ұлпа көп болады. Бұл тамырларға мықтылык және серпімділік қасиет береді. Ірі қызылтамырлар жүректен алысқа таралған сайын тарамдальш, орташа қызылтамырларға айналады. Бұлардың қыз меті — қанды өткізу, тарату. Қан неғүрлым жүректен алыска кеткен сайын оны тамырлар бойымен айдауға жүректің күші жеткіліксіз болады. Сондықтан кіші қызылтамырлар мүшелерге қанның таралуын қамтамасыз етеді. Бұлар қылтамырлармен жал ғасады. Қылтамырлар өте ұсақ, олардың қабырғасы бір эндотелий клеткасынан құралады. Қылтамырларда зат және газдар алма сады. Қылтамырлар қызылтамырлармен және көктамырлармен жалғасқан жағында қанды ұлпалардан жинап, кіші көктамыр ларға жеткізеді. Майда көктамырлар (венула) жүрекке карай бағытталады, мүшелерден қанды жинап, жоғары және төменгі

Бас және қолдарға таралатын тамырлар кызылтамыры
Жоғары қуыс

көктамыр т

Жүрек

кақпакшвларының

жақта улары

Көктамырдың

ызылтамырлар

қалта

тарізді

Тапсырма
ІІІ. Үлкен және кіші қанайналым шеңберлерінің мүшелеріндегі қанның өзгеруі

ІV. Үйге§33оқу.

V. 1.Зертханалық жұмыс №3.

«Жүректің ырғақты жұмысын бақылау»