Лекция. Гендер ұҒымы жайлы түсінік. Тілдің гендерлік жіктелімі: МӘдени-әлеуметтік, тілдік-әлеуметтік мәНІ

Концепт типтері санада бейнелеуіне қарай әр түрлі формада көрініс табады. Олар: қарапайым форма (фрейм), күрделі форма (скрипт), оқиғалы форма (сценарий), сызбалы форма (сұлба), бейнелі форма (ойсурет).

Еркек пен әйел бейнесі тілде бір ғана лексемамен берілетін қарапайым фреймдер емес, тақырыпқа қарай күрделеніп фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, сөз тіркестері, сөйлем құрылымдас типтермен танылады. Мәселен, "еркек" концептісі батырлық, ерлік, төзімділік, азаматтық, ал "әйел" концептісі сұлулық, мейірімділік, нәзіктік, т.б. фреймдік тармақтар арқылы толыға түседі.

Қазақ халқының дүниетанымында, рухани болмысы мен тіршілігінде, оның "ғалам бейнесінде" гендерлік концептосфераға енетін "еркек" концептосферасын жігіт, күйеу, аға, әке, ата, т.б., ал "әйел" концептосферасын қыз, келін, ана, қатын, тоқал, т.б. ұғымдар мен олардың өрісіне енетін гендерліктер аясында қарастыруға болады.

Соған сәйкес, тіліміздегі ерке пен әйел бейнесіне қатысты гендерлік концепт қалыптастыратын лексемаларды тақырыптық-семантикалық жағынан топтастыра келіп, кешенді білім жүйесін, яғни когнитивтік үлгісін ұсынуға тырыстық. Бұл тұста "еркек", "әйел" концептілерінің фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, теңеулер түрінде көрінетін үлгілері гендерлік таптаупындар арқылы кеңірек сипатталатынын ескертеміз.