Библиографиялык куралдар курастыру

  

«Абай ауданының орталықтандырылған кітапхана 

жүйесі

» КММ 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

Библиографиялық

 құралдар құрастыру

 

 

 

 

 

 

2017 

 

1 

8 

  

 

Библиографиялық

 құрал - библиографиялық қызмет 

көрсету жəне библиографиялық ақпаратты пайдалануға 

арналған библиографиялық өнімнің негізгі түрі.Онда 

библиографиялық өнімнің атқаратын негізгі қызметтері толық 

жүзеге асырылады.  

 

Библиографиялық

  құрал  -  бір  ғана  библиографиялық 

сипаттамадан 

(бір 

библиографиялық 

плакат) 

бірнеше 

миллион 

библиографиялық 

сипаттамадан 

тұратын 

ірі 

кітапханаларға  арналған  каталогтар  түрінде  шығарылуы  да 

мүмкін. 

 

Библиографиялық

 құрал ( 7.0-99 МСТ-қа сəйкес ) – белгілі 

тəртіппен реттелген библиографиялық жазбалар жиынтығы.  

Мысалы, Қазақстан Республикасында ұлттық кітапханасының 

ұлттық библиография бөлімі құрастырған, 1991 жылы жарық 

көрген  “Қазақ  ССР-нің  құрылғанына  70  жыл”  деген 

көрсеткішті  айтуға  болады.  Бұл  библиографиялық  құрал-

кһөлемі  жағынан  да,құрастырылған  салалыр  жағынан  да 

мейлінше ауқымды еңбек. 

 

Құралдарды

 түрлері бойынша жіктеу:  

-  мазмұнына  қарай  –  əмбебап,салалық,тақырыптық,өлкелік, 

аумақтық,тұлғалық; 

-  шығарылу  мерзіміне  қарай-  ағымдағы,  ретроспективтік, 

перспективалық, 

кумулятивті 

(бұрын 

шығарылған 

басылымдар материалдарын біріктіру);  

-  таңдау  тəсіліне  қарай  –тіркемелік, 

таңдамалы

,  белгілік, 

аннотациялық ( қысқаша сипаттама беру); 

-  материалдарды  топтау  тəсіліне  қарай  -  əліпбилік,  пəндік, 

сөздік, жүйелі, хронологиялық болып жіктеледі.  

 

Құралдардың

 нысандары бойынша жіктелуі:  

- қолжазба (машинамен жазылған); 

- карточка (каталогтар жəне картотекалар)  

-  дербес  емес  баспалық  (кітап  ішіндегі,  журнал  ішіндегі, 

газеттегі, кітапқа қосымша,мақалаға қосымша құралдар); 

аяқталғанннан соң шыққан құжаттар тізімдері жəне т.б. енеді  

Библиографиялық  құралға  түзетулер  енгізу  жəне  оны 

рəсімдеу жұмыстарымен негізгі жұмыс аяқталады. 

Түзетулер  енгізу  кезеңінде  библиографиялық  сипаттама 

тексеріледі,  стилистикалық  қателер,  нақты  емес  мəліметтер, 

қайталама  құжаттар  жəне  сөйлем  мазмұндары  тексеріліп, 

түзетулер енгізіледі.  

Кез  -  келген  басылым  секілді,  библиографиялық  құрал  да 

мұқаба  парағымен  ашылады.Онда  көрсеткіш  шығарған 

мекеменің  атауы,  бөлім,  көрсеткіш  аталымы,  шығарылу  түрі, 

шығарылу орны жəне жылы көрсетіледі. 

Мұқабаның 

ішкі 

бетінде 

құрастырушылар 

мен 

безендірушілерді  көрсету  қажет.  Құралдың  құрылымдық 

бөлімдерін  (кіріспе  сөз,  негізгі  мəтін,  көмекші  көрсеткіштер 

жəне т.б.) əр түрлі шрифтер қолданылады.  

Сонымен бірге тараулар, бөлімдер, айдарлар атауларына да əр 

алуан  шрифтер  қолданылады.  Библиографиялық  құралдарды 

безендіруге 

түрлі 

–түсті 

фотосуреттер, 

қызықты 

бейнелер,алуан түсті карталар жəне т.б. қолданылады.  

Библиографиялық  құралдың  сыртқы  бейнесі  оның  негізгі 

мазмұнын ашып тұруы керек. 

 

 

 

 

 

 

 

  

2 

7 

  

- машинамен оқылатын (электрондық деректер жəне деректер 

қоры);  

-  библиографиялық  басылымдар  (типографиялық  тəсілмен 

шығарылған құралдар). 

 

Құралдар

 типтері:  

-библиографиялық көрсеткіш;  

-библиографиялық тізім;  

-библиографиялық шолу;  

- библиографиялық каталог;  

- 

библиографиялық картотека

;  

- библиографиялық деректер көзі;  

- библиографиялық құралдардың негізгі түрлері. 

 

Библиографиялық

 

құралдар

 

дайындаудың

 

жалпы

 

əдістемесі

.  

Алдыменен құралдың түрі мен типін анықтау қажет. 

 

 

Библиографиялық

 

құралды

 

құрастыру

 

мынадай

 

кезеңдерден

 тұрады:  

-дайындық кезеңі;  

-негізгі кезең;  

-қорытынды кезең. 

 

 

Дайындық

  кезеңіне  тақырыпты  таңдау  жəне  зерттеу 

енеді

:  

 

-  таңдау  жəне  зерттеу.  Тақырып  əр  алуан  тұрғыда 

жаңашылдығы, 

өзектілігі, 

оқырман 

қызығушылығын 

туғызуы,  салаға  сəйкес  əдебиеттің  жеткілікті  болуы  жəне 

кітапхананың мүмкіндіктеріне байланысты.  

 

-  жоспар  –  проспект  жасау.  Жоспарда:  тақырыпты 

негіздеуді,  құралдың  жалпы  бағыт  –бағдарын  межелеуді, 

оның  негізгі  қоғамдық  мəні  мен  басты  міндетін  (тарихи, 

теориялық,тəжірибелік  жəне  т.б.  жақтарын  ашып  көрсетуді, 

енгені,  материалдардың  орналасу  тəртібі,  тараулар  мен 

бөлімдер  атаулары,  тақырып  атаулары,  аннотация  түрлері, 

көмекші  құралдар  (оқырман  назарын  құралдың  құрылымына 

аудару қажет), əдебиеттерді таңдаудағы хронологиялық аумақ 

(жылы,айы,  күні)  туралы  міндетті  түрде  мəліметтер  беріледі.  

 

Кіріспе

  мақала  барлық  құралдарға  қажет  емес.  Негізінде 

ірі арнайы ретроспективті ғылыми –көмекші құралдар немесе 

жеке  тұлғаға  арналған  көрсеткіштер  кіріспе  жазылады.  Ол 

көрсеткіштің тақырыбы жəне негізгі əдебиеттерді сипаттайды 

жəне  библиографияланып  отырған  əдебиетті  терең  білуді 

талап  етеді.Сондықтан  кіріспе  мақаланы  жазуға  ғылым 

салалары  бойынша  мамандар,  ғылыми  редакторлар,кеңес 

берушілер тартылады. 

 

Көмекші

 көрсеткіштер. Библиографиялық құралдың өзге 

мазмұндағы

 

қырларын

 

ашады

. 

Танымал 

көмекші 

көрсеткіштерге мыналар жатады:  

-  авторлық  мен  тақырыптық  көрсеткіш  (бұл  ең  қарапайым 

түрде авторлар жəне тақырыптық əліпбиімен); 

- атау көрсеткіші. Оған барлық қатысушы тұлғалар: авторлар, 

аудармашылар, көркемдеушілер, суретшілер жəне осы кітапта 

мəлімет  берілген  тұлғалар

,  (бұл  жағдайда  олар  туралы 

құжаттар  жақша  ішінде)  беріледі.  Дербес  тұлғалық  көмекші 

көрсеткіш құрастырылуы да мүмкін;  

- географиялық көрсеткіш – мұнда құжат мəтінінде кездесетін 

географиялық атаулар көрсетіледі; 

-  пəндік  көрсеткіш  –  құжатта  кездесетін  заттар  атауына 

аннотация  болмаса  да,оларға  пəндік  тізім  беріледі,  бірақ  бұл 

өте  еңбекқорлықты  қажет  ететін  жұмыс.  Сонымен  бірге 

тақырыптық,  жүйелік,  хронологиялық  көмекші  көрсеткіштер 

де құрастырылады. 

 

Қосымша

. Библиографиялық құралдар қосымшасы құрамына 

каталогтар,  картотекалар,  кітаптағы  жəне  мақалада  берілетін 

əдебиеттер  тізімі,  библиографиялық  құралды  құрастырушы 

жұмыс  кезінде  қарастырған  библиографиялық  құралдар, 

шартты қысқартулар тізімдері

,құралды құрастыру жұмыстары 

3 

6 

 

сондай 

–ақ 

мақсаты 

мен 

қандай 

оқырманға 

арналатындығының сипатын қамтиды. 

Соңғысы өте маңызды

, 

өйткені 

құралдың 

нақ 

кімдерге 

арналғандығы 

оны 

құрастырудың  нақты  ерекшеліктерін  анықтайды.  Жоспарда 

құралдың  типтік  жəне  жанрлық  ерекшеліктерін  (ғылыми-

көмекші, 

ретроспективалық, 

жүйелі, 

ішінара 

аннотацияланған, 

қорытындылаушы 

сипаттағы 

əдебиет 

көрсеткіші, 

шолу 

түрінде 

атқарылған 

ұсыныстық 

«оқырмандар  тобы»  жəне  т.т.  )  айқын  анықтап  алу  қажет.  

 

- құралдың тақырыбы бойынша əдебиеттерді анықтау. 

  

анықтау

  –  библиографиялық  өңдеу  мақсатында  құжаттарды 

іздеу.  Бұл  жерде  таңдалған  тақырыпқа  сəйкес  əдебиеттерді 

қандай  картотекада,  каталогтан,  кітап  қорынан  іздеу 

қажеттігін анықтайсыз.  

Негізгі  кезеңде  жазбаларды  библиографиялық  таңдау  жəне 

библиографиялық топтау жүзеге асырылады.  Ол талдау жəне 

жинақтау кезеңдеріне бөлінеді. 

 

Талдау

  кезеңі.  Бұл  кезеңнің  мақсаты:  жоспарда  көзделген 

құрылымы  жəне  библиографиялық  құралдар  құрастырудың 

əдістемелік 

талаптарына 

сəйкес,таңдалып 

алынған 

құжаттардың 

библиографиялық 

жазбаларын 

дайындау. 

Талдау кезеңінде əрбір құжатпен жұмыс жасау қажет.  

Бұл  кезеңде  библиографиялық  таңдау  жүзеге  асырылады, 

яғни  сіз  таңдаған  тақырып  бойынша  ең  құнды  əдебиеттер 

мақсаты мен оқырманына қарай сұрыпталады: 

- əрбір басылым туралы мəлімет карточкаларға жазылады;  

- əдебиеттер 

тақырыпшалар бойынша бөлінеді

; 

- мүмкіндігінше барлық құжаттарды қарап шығу керек, кейде 

кітаптың  мазмұны  мен  тақырыбы  арасында  алшақтық  болуы 

мүмкін, 

құжаттардың 

библиографиялық 

сипаттамасын 

тексеру  керек.  Егер  кітап  көп  тақырыпты  қамтитын  болса, 

оны  жалпы  бөлімге  орналастырып,  өзге  бөлімдерде  сілтеме 

жасау керек;  

-  құжаттарға  аннотация  жасау  (мəніне  қарай  анықтамалық 

жəне ұсыныстық аннотациялар жасалады) қажет. 

Анықтамалық  аннотация  басылымның  атауы  жəне  авторы, 

жанры,  түрі  жəне  кімге  арналғаны  туралы  мəлімет  береді 

жəне  библиографиялық  сипаттамада  көрсетілмеген  өзге  де 

мəліметтерді береді.  

Бұл  көбіне  ғылыми,  оқу  жəне  анықтамалық  басылымдарда 

кездеседі. Аннотация қысқа жəне нұсқа болуы тиіс. 

Ұсыныстық  аннотацияда  кітапқа,  мақалаға  берілген  сіздің 

бағалауыңыз  беріледі.Оның  басты  мақсаты  –  оқырманды 

қызықтыру.Ұсыныстық 

аннотацияның 

көлемі 

əдетте 

анықтамалық  аннотация  көлемінен  үлкен  болғанымен,  бұл 

жерде  де  нақтылық  пен  қысқа  да  нұсқа  қағидасын  ұстанған 

дұрыс.  

Екінші  белгі  –құжаттарды  сипаттау  тəсілі  бойынша  – 

аннотация жалпы (шығармаға жалпы  сипаттама),талдау  (егер 

шығарманың  бір  тарауы  немесе  бөліміне  зейін  аудару  қажет 

болса),топтық(мазмұны 

жағынан 

жақын 

құжаттарды 

біріктіру) болып бөлінеді. 

 

 

Жинақтау

  кезеңі.  Бұл  кезеңде  сіз  жасаған  жұмысыңызды 

тиянақтайсыз.  Библиографиялық 

құралдың  құрылымын

, 

материалдардың  топтастырылуын  қарайсыз,  кей  бөлімдердің 

əдебиеті  аз  болса,  оны  толықтырасыз,  олардың  орналасу 

тəртібін тексересіз.  

Номер бересіз, номерлеу қажет. 

Əрбір  құжаттың  бөлімдерде,  тақырыптарда  өз  орнында 

болуын тексересіз, яғни библиографиялық топтама жүргізесіз.  

Бұл  оқырманның  құралды  пайдалану  кезінде  қажетті 

материалды тез табуына көмектеседі. 

 

Қорытынды

 кезең. Библиографиялық құралды дайындаудың 

қорытынды  кезеңіне  анықтамалық  -əдістемелік  аппарат 

дайындау,  түзету,  библиографиялық  құралды  безендіру 

жұмыстары енеді.  

Анықтамалық-əдістемелік 

аппарат 

құрамында 

алғысөз

 

(немесе  оқырманға)  болады.  Шағын  құралдың  өзін  де 

алғысөзбен ашу керек. 

Бұл 

жерде  құралдың  кімге  арналғаны

,  қандай  құжаттар 

4 

5