7
Толық масса денені құраушы бөлшектердің массасынан
өзгеше болуы мүмкін бе?
8. Динамика зандылықтарьш кдй кезде қолдануға болады?
Мысалдар келтіріңіз.
9. Кдйда, кдй кезде инерция күштері (сонъщ шіінде
Кориолис күші) және қалай өсер етеді?
10. Дененің жер бетіне еркін түсуі неге тең және қалай
өтеді?
11. Жердің меридианы бойымен ағатын өзеннің неге тек
бір жағасы ғана шайылады?
12. Неліктен шығыскд қарай бағытталган ракета басқа
бағыттарға ұшкдн ракеталардан қашыққа түседі?
13. Энтропия дегеніміз не? Оның уақытпен байланысы
қандай,
системаның ықтималдығымен, тіршіліктегі
процестерге қандай қатысы бар? Бұл байланыстарды
кім және қашан орнатқан?
14. Табигатта элементар электр және магнит зарядтары бар
ма?
15. Электростатикалық, магниттік (соньщ ішінде өте күшті)
және электромагниттік өзара әсерлесулер қашан және
қай кезде пайда болады? Олар қандай теңдеулермен
сипатталады және ол тендеулердің авторы кім?
16. Механика зандарын және электромагниттік индукция
заңын кімдер және қашан ашты?
17 Сызықтық және
бейсызықтық өзара
әсерлесулер
дегеніміз не?
18. Уақыт дегеніміз не және оның жүрісі неге байланысты?
19. Салыстырмалылық теорияныд және кванттық механика
зандьшықгарынъщ негізгі қағидалары және олар кщиан
ашылған?
20. Жылдамдықтъщ
шекті
(жарықтың
вакуумдағы
қозғалысы) мәні болуының саддарлары не және оның
фундаментаддығы неде?
21. Микробөлшекгерді
сипаттап
жазғанда
оның
ықтималдылық кдсиетін қалай көрсетуге болады?
22. Анықталмағаңдық принципш кім және қашан ашты?
Оның мағынасы неде?
23. Толықтыру принципінің мағынасы неде? Оны кім және
қашан ашты?
24. Атомның тұрақтылыгы немен түсіндіріледі?
66
25. Макро- және микродүниелердің өту шекарасын қалай
анықгауға болады?
26. Энергияны кванттау түсінігін ұсьшған кім және қашан?
Планк тұрақгысы нені аныкдайды?
27 Физиканың кдндай тұрақтылары әмбебап болады?
28. Әлсіз және күшті ядролық өзара әсерлесулер. Мысадцар
келтіріңіз.
29. Дененід массасы мен энергиясы арасындағы байланыс.
30. Табиғаттағы өзара тәуелсіз қандай әсерлесулер типтерін
білесіз?
31. Біртұгас өріс теориясьш құрудың мақсаты неде? Осы
жолда кдндай жетістіктер бар?
32. Күннің активтілік периодьшьщ шамасы қанша жылға
тең? Оның жер бетіндегі биологиялық процестерге
әсері бар ма? Буған алғаш көңіл аударған кім?
33. Күн және Күн тәріздес жұлдыздардың болашағын
айтыңыздар.
34. Жер қыртысындағы химиялық элементтер қайдан пайда
болды?
35. Неліктен Күннің жасы басқа жұлдыздарға қарағанда
әлдеқайда кітиі?
36. Нейтрондық жұлдыздар,
пулъсарлар
және
“Қара
құрдымдар”
дегеніміз
не?
Олардың
панда
болу
шарттары қандай?
37 Үлкен жарылыс дегеніміз не? Ол қашан болтан?
38. Доплер эффекгісінің матынасы неде?
39. Пульсацияланатьш Әлемнің моделінің мәнісі неде?
40. Жаңа жұлдыздар жарқ етуінде кдндай процестер
болады?
1.19. Тест тапсырмаларының мысалдары
1. Динамика зандылықгарын қай кезде қолдануға болады?
1) дененің жыддамдыты аз болгаңда;
2) системадағы объектілер саны шектеулі болғанда;
3) тек жеке-дара денелер үшін;
4) массасы атомның массасынан әлдеқайда үлкен
болатъш денелер үшін;
5) өзара әсерлесетін денелер үшін.
2. Электромагнитгік өзара әсерлесулер паівда болады:
1) термоядролық синтезде;
67
2) атом ядроларының спонтандық күйреуінде;
3) үйкеліс күшінің пайда болуынан;
4) барлық денелердің бір-біріне тартылуынан;
5) атом ядроларының айналасындағы бөлшектердің
байланысынан.
3. Кдндай теорияның негізінде кеңістік пен уақыт бір-
біріне өзара айналуына болады?
1) салыстырмалылық теорияның;
2) кванттық механиканың;
3) электродинамиканың;
4) пульсадияланатын Әлем теориясының;
5) ешкдндай теория.
4. Біздің Күннің “Қара құрдымға” айналып кетуі мүмкін
бе? Себебі?
1) жоқ, ол бөлшектеніп, ыдырал кетеді;
2) жоқ, ол үшін оның массасы жеткіліксіз;
3) мүмкін-оньщ ядросындағы ядролық отын жанып
біткеннен кейін;
4) жоқ, оның температурасы өте жоғары;
5) жоқ, оның температурасы жеткіліксіз.
2. СИНЕРГЕТИКА КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ
2.1. Орнықсыз ашық системам ардағы
реттелінген құрылымдардың пайда болуы
2.1.1. Реттелінген қүрылымдардың пайда
болуы
Бейберекеттік күй мейілінше тұрақгы болады. Системаның
энтропиясы да бейберекеттік күйде максималь болады. Өз
еркіне берілген система бейберекеттікке ұмтылады, оның
тұрақгылығы жоғарылайды, системаның энтропиясы өседі.
Керісінше,
система
энтропия сының
төмендеуі
оның
орнықсызды ғының дамуына сәйкес келеді. Энтропия кеміген
сайын система күйінің орныкщы болмайтындыіы үлтя түседі
және системаның аздаған флуктуациясынан оның баскц күйге
жеңіл өтуінің ыкщималдығы көбірек болады.
Үсақ
флуктуация л ардың
ұлғаюы
ірі
масштабты
флуктуациялардьщ тууына әкеліп соғады. Ал олар, өз
кезегінде, қозғалыстьщ коллективті формалары - модалардың
пайда болуына алып келеді. Модалардың арасында ең
орнықты болудың бәсекелестігі басталады.
Нәтижесінде
бейберекеттіктен
біршама
реттелінген
макроқұрыл ымд ар
пайда болады. Мұндай құрылымдардың түзілуі системаның аз
реттелінген кұйден көбірек реттелінген күйге (ықгималдығы
төменірек болса да) өтуін анықтайды; яғни системаның
өзқауымдығын, өзіндік қүрылымын туғызады. Бұл тек өзара
әсерлесетін және қоршаған ортамен энтропиялық алмасуда
болаіъш ашык, системаларда рана болады. Сонымен катар,
мысалы, биологиялық ұлпалар және жалпы барлық тірі
құрылымдар және де дамыған әлеуметтік құрылы мдардьщ
бәрінің де өмір сүріп дамулары тек ғана олардың ашық
системалар болуында.
Хаостан
немесе
күрделі
жоғарғы
реттелінген
күрылымдардың өзін-өзі ұйымдастыруыньщ пайда болуын
зерттейтін ғыльщды синергетика деп атайды (Г.Хакен, 1980,
[1]). Бұл термин физиолог Г.С.Ш ерингтоннан алынған және
атауы Сольвей конгресінде кдбылданған (грекше sinergeticos-
бірігіп,
келісіп
қызмет жасау).
Синергетиканың
негізі
И.Пригожиннің және оның мектебінің еңбектерінде орын
алады [2,3,4]. Синергетика - өте жас ғылым, оның негізгі даму
69
Достарыңызбен бөлісу: |
