Массасы Күннен 1-1,4 есе көп, бірақ 2-3 еседен көп емес,
ядросында әлдеқайда жоғары қысым мен температура болатын
жүдцыздарда гелий ядросының одан да ауыр ядроларға айналу
термоядролық реакдиялары өтеді. Олардың арасындағы ең
ауыры және күрделісі-темір атомы жеңіл “құралып” өрі үлкен
энергия бөліп шығарады. ПІындығында, бұл-термоядролық
жарылыс;
мүндай
жарылыс,
жарықгылығы
Күннің
жарықтылығынан 10 млрд. есе көп болатын, Асқын жаңа
жұлдыздар феноменіне (құбылысына) альш келеді, ал куаты
жағынан сутегі бомбасыньщ жарылысынан миллиард және
триллион есе артык- Нәтижесінде, жүлдыздың көп бөлігі
секундьш а бірнеше мың километр болатын жыддамдықпен
Әлемнің әр тарапъша, сутегі мен гелийдің кддцықгарын ала
жүріл, шашырайды және жарылыс кезінде синтезделінген
жаңа
химиялық элементтер түзіледі.
Іс жүзінде,
осы
процестермен кдтар, жұлдыздьщ орталық бөлігінде ядролық
реакциялар тоқгайды, тығыздалады, “ақ ергежейліден” де
ыстық,
тығыз
(1018
кг/м 3 дейін)
жүлдызға айналады.
Қысымньщ артатыны соншалықгы, тіпгі электрондарды
протон құрамына “енгізіп”, оларды-нейтронға, ал жұлдызды
нейтрондық жұлдызға айналдырады.
Барлық жұдцыздар өз осінің төңірегінде айналады. Ал
жұлдыздың радиусы бірнеше мың есе кішірейгенде, импульс
моментінің
сақталу
заңы
бойынша,
оның
бұрыштық
жылдамдығы да
сонша
мың
есе
артады.
Сондыкдан
нейтрондық жұлдыздардың бұрыштьгқ жыддамдығы өте зор,
демек
айналу
периоды өте
аз.
Кейбір
нейтрондық
жүлдыздардың айналу периоды секуңдтың жүзден бір бөлігіне
дейін жетеді. Нейтрондық жұддыздардың тағы бір қасиеті-
оньщ магнит өрісі өте күпггі болады. Бақылау нәтижелері
олардың шамасы 100-1000 МТл дейін жететіндігін көрсетеді.
Салыстыратын болсақ Жердің магнит өрісі бұдан, шамамен,
триллион есе кем. Мұндай өрісті Жердегі лабораторияда
туғызу мүмкін емес. Сондықган аса кушті магнит өрісінің
заттарға әсерін тек нейтрондық жұлдыздарда, яғни табиғи
лабораторияда, байкдуға болады. Мәселен, 1000 МТл-га тең
өрістің күпггілігі соншалыкды, бірлік көлемдегі энергияның
тығыздыгы, Эйнштейннің Е—тс2 формуласы бойынша, 4500
г/см 3-ке тең; ал бұл мән көдімгі затгьщ кдйсыбір тығыздығы
емес. Ескеретін жай, бұл тек магнит өрісінің тығыздығы.
56
Нейтрондык, жұддыздардың тағы бір ерекшелігі, ол радио
толқындарын шығарады. Толқындар күшті магнит өрісімен
әсерлесіп, тек екі бағытта ғана тарайды, яғни екі ұшты фонарь
тәрізді. Жылдам айналу саддарынан кеңістікті тіліп жаткдндай
болады.
Сондықган
“тілу” жиілігі жұддыздьщ циклдік
жиілігінен екі есе аргық болады. Осы себепті нейтрондық
жұлдыздарды пулъсарлар деп атайды. Олар алғаш 1967 жылы
периодты
(пульсацияланатьш) жұмбақ сәуле шығарушы
денелер ретінде ашылды.
Сонымен, массасы 1-1,4 Кұннің массасынан көп, бірақ та
2-3 Күннің массасынан аз болса, онда жұлдыз қойнауында
ауыр атомдардың түзілуімен термоядролық реакциялар жүреді,
жұддыз қабыкдіасы жарылыстан лақгырылады, асқын жаңа
жарқ ету және ақырында өте тығыз және өте тез айналатын
нейтрондык жүлдыз пайда болады. Онъщ сәулеленуі өте
жоғарғы магнит өрісімен екі сәуле түрінде сығылады.
Пульсарлар-айналу осі (географиялық полюстері) магнит
осімен
(магнит
полюстарымен)
сәйкес
келмейтін
тез
айналыстағы нейтрондык, жүлдыздар\ сондықган олардың
жарық шығару сәулелері, космос кеңістігін “кесіп” өте,
айналады.
Нейгрондық жұддыздар
“ақ ергежейлі л ермен ”
кдтар
жоғарыда көрсетілген жұлдыздар типі эволюциясының соңғы
стадиясы болып табылады. Әрбір галактикада асқын жаңа
жарқ етулер 150-300 жылда бір рет болыгі тұрады. Біздің
Галактикада мұндай жарқ етулер 1054, 1527, 1604 ж.ж.
тіркелген, бұрынғы ж арқ етулерден кдлған 10 тұмандықтар
және жасы 30 млн жыдцарға жететін 200-ге жуық пульсарлар
табылған; соньщ біреуі 1054 жылгы Асқын жаңа жұлдыз
болуы керек. Кдзіргі кезде біздің Галактиканың, жарылуға өте
жақын душар болайын деп тұрған, бір жұддызы бақылауға
алынған. Бұл, әрине, өте сирек кездесетін асқын жаңа
жарылысты бақылау болып табылады.
Көптеген жұлдыздар өзінің ғұмырын ерекше аяқгайды.
Массасы 2-3 Күн массасына тең болатын жүлдыздар,
термоядролык, реакцияларға кцтынасатын сутегі және баскц
элементтері таусылшннан кейін және центріндегі қ/ысым
төмендегеннен соң сытыла бастайды; олардың ядроларында
ауыр атомдардың түзілуімен термоядролық реакциялар пайда
болады және сонымен кдтар Асқын жаңа жұлдыз жарқ етіп,
қопарылыстан қабықшасынан айырылады. Егер осы жағдайда
57
массасының көп
бөлігі
лақтырылып
тасталынса,
онда
нейтрондық жүлдыз түзіледі; кдлған масса жеткілікті түрде
үлкен болса, онда гравитацияның өте зор күшінің аркрсында
алып жүлдыздардың крлған бөлігінің әрі кррай сығылуына қарсы
келетін
күштер
болмайды.
Релятивистік
коллапс
деп
аталынатын осы құбылыстьщ нәтижесінде жүлдыз өзінің ең аз
өлшеміне дейін сығылады, “гравитациялық радиустың ішіне
еніп кетеді” Біздің Жердің массасы тым аз болғандықган
ешуақьітта
мүндай
коллапсқа
үшырамайды.
Дегенмен,
есептеулер бойынша, Жердің гравитациялық радиусы 4 мм-ге
тең болар еді! Мұндай жағдайда, затгьщ тығыздығы атом
ядросының тығыздығынан өлдекдйда артық болатын өзінің ең
жоғарғы мәніне дейін өседі. Осындай объектінің жанындат
ауырлык, күшінің үлкендігі соншалыкщы, ол тіпті жарық
сәулесінің сырткр шығуъша да мүмкіндік бермейді. Мұндай
объектілерді “Крра күрдымдар ” деп атайды. Шьшдығында,
“қара құрдымдарды ” оларға келіп түсетін газдың жарқырауы
бойынша, олардың басқа денелер қозғалысына тигізетін әсері
бойынша және т.б. әдістермен анықтап табуға болады. Кдзірде
“кдра құрдымдар” біркдтар жұлдыздар жүйесінің орталық
бөліктерінде болуы мүмкін. Жақында біздің Галактиканың
центрінде де “қара қүрдым” бар деген хабар келіп түсті.
Ескеретін жай: уақыт жүрісінің гравитацияға тәуелділігіне
байланысты
“қара
құрдымдары ”
бетінде
(оқиғалар
горизонтьшда) уақыт жүрісі, іс жүзінде, тоқталуы керек және
“Кдра қүрдымдар” ішінде больш жаткдн нәрселерді сыртган
бақылауға, ақпарат алуға мүмкіндік болмайды.
Сонымен,
бірінші
буындағы
(текті)
жұлдыздардың
эволюциясы “ақ ергежейлілерге ” және “кдра құрдымдарға”
айналуымен,
сонымен кдтар нейтроңдық жұлдыздардьщ
тузілуімен аяқгалады. Соңғылары өзінің кдлған сутегілері мен
гелийлерін
және
қойнауыңдағы
жетілмеген
химиялық
элементтерді,
жарылу нәтижесінде,
космоскд
шығарып
жібереді. Бұл заттар жаңа космостық денелердің құрылуына
негіз болады. Тура осылай біздің Күн және барлық Күн жүйесі
түзілген (1.5-сурет). Сондыкдан да, жасы 10-15 млрд, болатын
ескі жұлдыздарға қарағанда, Күн-жас, оның жасы, шамамен,
5-5,5 млрд. жылға тең. Соңғы ғылыми деректерге кдрағанда
Күнде Менделеев периодты системасындағы 70-тен астам
химиялық элементтер табылған. Ал біздің Күн екінші текті
емес, үшінші текті жұлдызға жатуы мүмкін. Осыдан 50 жыл
58
Достарыңызбен бөлісу: |
