Ж араты аы с тан у

зейіндердің  ролі  ерекше  зор,  себебі  ақпараттардъі  кдбылдайтын 
құрыльгмдардың 
сезімталдығы 
артады. 
Керісінше, 
кдлғандарьшың  сезімталдылығьшьщ  төмендейтіні  соншалық, 
мысалы,  окуға  көңіл  бөліп  отырған  адам,  өзінің  төңірегінде 
жұріп  жаткдн  процестерді  елемейді.  Сонда,  ерікті  зейін  —  бұл 
шамалы  кешігіп  жетілетін  амал.  Ол,  мидың  қалыпты  жұмыс 
істеуі  бұзылғанда бірінші  болып істен  шығады.
4.9.9. 
Эмоциялар
Эмоциялар 
— 
индивидтің 
оқиғаларға, 
құбылыстарға, 
объекттерге  субъективті  қатынасы.  Индивидтің  тіршілігін 
сақтауға  және  өніп-өсуімен  байланысқан  қажетті  бірінші 
талаптарын 
қднағаттандыруға 
бағытталған 
биологиялық 
табиғаты  болады.  Негізгі  эмоциялар  индивид  тіршілігінщ  үш 
аспектісімен  байланысқан:  қоректік  (ашаршылық,  шөлдеу— 
жағымсыз; 
тоқшылық, 
қанағаттанушыльщ-жағымды); 
қорғаныс  (ауыртпалық,  үрей—  жағымсыз;  қуаныш,  бостандьгқ 
сезімі  —  жағымды);  ұдайы  өніп-өсу  (жағымды,  жағымсыз 
сексуальды  функциялармен  байланысатын  эмоция  комплексі). 
Біріншілік  қажеттілік  кднағаттандырылмаса  жағымсыз  эмоция 
болып  табылатын  дискомфортгы  —  субъективті  сезіну  пайда 
болады,  ал  кднағаттандырылса жағымды  эмоциямен  алмасады.
Бұл  деңгейде  эмоциялар  -  кұпггі  байланыстар  арқылы 
жүйеге  біріккен  (Пейпец  шеңбері)  жөне  организмде  барлық 
реакциялардың  орындалуына  өзінің  үлесін  қосатын  қыртыс 
асты  ядролардың толық комгоіексімен  орындалады.
Ми  қыртысының  даму  деңгейі  және  олардың  жоғары 
психикалық 
функцияларды 
орындаудың 
жетістіктері, 
эмоциональды  реакцияларды  орындайтын  ми  құрылымы  -  ми 
қыртысымен  байланысады.  Нәтижесінде  жоғары  психикалық 
функциялар 
эмоциональды  болады. 
Сонымен, 
жағымды 
эмоция,  эйфория,  өзін-өзі  жоғары  бағалау  -  сол  жақ  ми 
сыңарымен  байланысқан.  Керісінше,  жағымсыз  эмоциялар, 
сын  және  өзін  сынау,  дискомфортты  сезіну  оң  жақ  ми 
сыңарымен  байланысады.  Мұндай  сезімдер  екі  ми  сыңарының 
келіспеушілік іс-әрекетінде де пайда болады.
Адам  миы  —  барлық  әлеуметтік  өмірінде  —  жоғары 
психикалық  функцияньщ  биологиялық  құрылымының  негізі, 
оның  алғашқы  көріністері  генотипте  кдлыптаскдн,  ал  олардың 
жузеге  асу  мүмкіншілігі  сыртқы  ортамен  анықгалады.  Сыртқы
178

ортаға  тәуелді  болу  да  генетикалық  жолмен  анықгалады: 
мысалы,  сөйлеу,  сөздің  -  толық  көлемде  дамуы  сыртвфі 
ортаның жан-жақгы  мол жағдайында,  тек белгілі  бір  жасында  - 
өміршің  5  жасына дейін  қалыптасады.  Басқа  функцияларға  әр 
түрлі шектелген  баскд уаюыттар  бөлшген.
Әлеуметтік  өмірдің  элементтері  тек  адамдарға  ғана  емес, 
сонымен  бірге  қоғамдық  өмір  сүретін  жануарларға  да  тән.  Бұл 
элементтердің  даму  деңгейлері  түр  ретінде  особьтардың  тірі 
қалу  қажеттіліктерімен  анықгалады. 
Ортаньгң 
әлеуметтік 
факторларьша  адамньщ  тәуедці  болуы  -  сөйкес  қабілеттерінщ 
дамуьш  кдлыптастырады,  ал  олардың  іс  жүзінде  орындалуын 
биологиялық механизмдер аткдрады.
Сана  —  мидьщ  саналы  жүйеленген  қызметінің  өнімі.  Сана 
адамньщ  негізгі  жоғарғы  психикалық  қызметінің  (қабылдау 
мен  сезіну,  ойлау,  эмоциялар  т.б.)  нәтижесінде  пайда  болған 
қоршаған  ортаның  белгілі  бір  мақсатта  субьективті  көрісі.  Әр 
қызметтің 
орындалуы 
қатаң 
локализацияланған 
ми 
құрылымдарьшьщ  акгивтендірілуімен  жүзеге  асады.  Жоғаргы 
психикалық  функциялар  жеке  және  коллективті  зерденің 
механизмі  негізінде  түзілетін  индивидтік  және  қоғамдық 
тәжірибесінің базасы  бойынша іске  асады.
Сана,  қоршаған  шындықгы  рәміздер  —  сөздер  және 
материалдық  дүниенің  формасы  арқылы  көрсетеді.  Сана  ми 
қыртысыньщ  сол  жақ  бөлігімен  байланыскдн.  Себебі,  сөзді 
сөйлеуге  сол  бөлім  жауапты.  3.Фрейд  айтуы  бойынша,  адам 
миында  саналылық  және  санасыздық  бар. 
Санасыздық 
интуиция жөне шығармашылық мәселесімен  байланысқан.
Соңғы  уақытта жұмыстың  автоматгық ретгелуін  миш ық пен 
базальді  ганглийлер  жүргізетіні  белгілі  болды.  Бүл  процеске 
ми  қыртысы  кдтысады  ма?  Ми  қыртысының  оң  ж ақ  бөлігі 
көптеген  адамдарда шығармашылық қабілеттерін  ғана  көрсетіп 
қоймай,  тілге  эмоциональдық  ж әне  жеке  қасиет  береді.  Ол 
бөлікпен интуитивті ойлау байланыскдн.
Сонымен,  адамньщ  жоғарғы  психикалық  функциясыньщ 
негіздері,  ойлау  және  сана  ми  қызметінің  нөтижесі.  Сана-  ми 
қыртысының  сол  ж ақ  бөлімінің  белсендеуінін  нәтижесі. 
Саналылық  және  санасыздық  ми  қыртысының  оң  жағы  және 
қыртыс асты  құрылымдарымен  байланысты.

4.10.  Физиология  жэне  медицина  саласындағы 
Нобель  сыйлықтары
Физиология  жэне  медицина  саласындағы  Нобель  сыйлығы 
2000  жылы  Гюнтер  Блобельге  “Ақуыздардың  клеткадагы 
локализациялануын  жэне  тасымалдануын  анықтайтын  ішкі 
сигналдарын”  ашкдны  үшін  берілді.
Гюнтер  Блобель  1936  жылы  21  маусымда  Вальтерсдорф 
(Германия)  кдласында  өмірге  кедді.  1960  жылы  Тюбингенде 
университетті  аяқгады.  Дәрігер  бодцы,  ал  ғылыми  жұмысын 
АКДІ-да  жасады.  Висконси  университетінде  (Мадисон  қаласы) 
онкологиямен  шұғылданды.
1967  жылдан  бері  Нью-Йоркгегі  Рокфеллер  университетінде 
қызмет 
жасайды. 
Герман ияның 
Дрезден 
қаласының
архитекгурасы  мен  өнерін  қалпына  келтіруге  көмектесетін 
меценат.  Клетка  құрылысы  мен  секреция  механизма  зерттелген 
Дж.Палладенің  атақгы  лабораториясында  жұмыс  жасаған, 
Дж.Палладе,  А.Клод  және  К.де  Дювтер  1974  жылы  нобель 
сыйлыгының лауреаттары атаңды.
1971  жылы  Блобель  “сигналды  гипотезаньщ”  теориясын 
енгізді.  20  жыл  бойы  Блобель  және  оның  әріптестері 
ақуыздардың 
тасымалдануьш 
зерттеді 
және 
“сигналды 
гипотеза ны ң”  дұрыстығын дәлелдеп  шықты.  Сигналды  аймақ  - 
орган елланың 
мембранасына 
рецептормен 
байланысқан 
конверттегі немесе  ілмектегі пошталық мекен-жайы.
“М екен-жайы” 
10-30 
аминқышқылдарынан 
тұрады. 
Инсулиннің  шығуы  мен  тасымалдануы  бұл  гипотезаньщ 
дүы сты ғы ны ң көрсеткіші.  Тәжірибе жүзінде жүру жоддары:
1.  Препроинсулиннің 
синтезі  және 
оның 
проинсулинге 
айналуы  1-2 минут жүреді.
2.  Эндоплазмалық тордан  Гольджи  аппаратына  проинсулиннің 
тасымалдануы  —  10-20 минут.
3.  Инсулині бар везикулдың  “пісіп-жетілуі”-1-2  сагат.
4.  Гормон  глюкозамен  байланысады,  яғни  везикула  клеткалық 
мембранамен 
байланысады. 
Сөйтіп, 
синтезделетін 
әр 
ақуыздың  (егер  синтез  процесі  бұзылмаса)  сигналды 
фрагменті  болады.
Лизосомаға 
бағьггталған 
ақуыздарда 
топогенетикалық 
сигнал  болады,  ол  ядродағы  және  пероксисомадағы  сигналдан 
өзгеше.  Мембранада стоп-сигнал болуы  керек,  оньщ  көмегімен
180

ақуыз  май  кдбатына  жалғасады.  Старт  және  стоп  сигналдары 
жалғыз  болмайды.  Ядро  поралары-сулы,  ядрода  акуздар 
таныльш,  каркоферин-бета-2 тасушыларьша қосылады.
Мұнъщ  медицина  үшін  де  маңызы  бар;  өсу  гормоны, 
интерферон,  эритропоэтин-оларды  гендік  участокқа  реттейтін 
сигнал керек.
Гиперсалурия  ауруы  —  ерте  жаста  бүйректе  тастардың 
түзілуі-  сигналды  пептидтің  акуыздан  бөлінбеуінен  және  ол 
ақуыз  өзінің  орнына  бара  алмауынан  болады.  Басқа  ауру 
гиперхолестеринемия 
— 
транспортты 
сигналдардың 
дамымағанынан 
болады. 
Үшінші 
— 
мусковисцидоз 
(фибринозды-кистозды  дегенерация)  -  ақуыздар  өз  орнына 
орналаспағандығьінан  болады.

4.10. 
ӘДЕБИЕТ
1. 
Яблоков  А.В.,  Юсуфов  А.Г  Эволюционное  учение,  М., 
Высшая  школа  1989  г.
2. 
Кузнецов  З.И.,  Идлис  Г.М.,  Гутина  В.Н.  Естествознание. 
М.,  Агар  1996-384  с.
3. 
Тищенко  Л.Д.,  Гагаев  Г.К.,  Смомов  А.Б.  Спид,  проблемы 
лечения  и профилактика.  М.,  1989.  —64  с.
4. 
Балахонов  А.В.  Ошибки развития Л.,  1990.  —278  с.
5. 
Блум  Ф.,  Лейзерсон  А.,  Хофстедтер.  Я.  Мозг,  разум, 
поведение.  М..  Мир,  1988.
6. 
Горелов Д.А.  Концепции  современного  естесвознания.  М.: 
Центр  1997.208 с
7. 
Воронцов 
Н.Н., 
Сухорукова 
Л.Н. 
Эволюция 
органического мира.-М .,  1991.-223  с.
8.  Линблад  Я.  Человек-ты,  я  и  первозданный.-  М.,  1991.-264 
с.
9. 
Crick,  F.H.C.  (  1968).  The  origin  of the  genetic  code.  J.Mol.Biol.  38, 
367-369.
10. 
Crick,  F.H.C.  (1981).  Life  itself.  Its  origin  and  nature.  Simon  & 
Schuster. N.Y.
11.  Maddox J. (1994). The genetic code by numbers. Nature 367,111.
12.  Линде  А.Д.  (1990).  Физика  элементарных  частиц  и 
инфляционная космология.  Наука,  М.
13.  Румер 
Ю .Б. 
(1966). 
О 
систематизации 
кодонов  в 
генетическом коде. ДАН  СССР  5,3.
14.  Shcherbak,  V.I.  (1988).  The  co-operative  symmetry  of  the 
genetic  code.  J.theor.  Biol.  132,121.
15.  Shcherbak  V.I.  (1994a).  Sixty-four  triplets  and  20  canonical 
amino  acids  of the  genetic  code:  the  arithmetical  regularities.  Part 
II.J.theor.  Biol. 166,475.
16.  Meyer  F.,  Schmidt  H .I.,  Plimper  E.,  Hasilik  A.,  Mersmann 
G .,  Meyer  H .E.,  Engstrum  &  A.,  Heckmann  K.  (1991).  UGA  is 
traslated  as  cysteine  in  pheromone  3  of  Euplotes  octocarinatus. 
Proc.Nat.Acad.Sci.Bsa  88,3758
17.  Gamow  G.  (1954).  Possible  relation  between  deoxyribonucleic 
acid  and protein  structures.  Nature  173,318
18.  Двойрин  Г.Б.  Единая  голографическая  информациооная 
теория  Вселенной.  Научная  религия.  С.-Пб.  Изд-во  “И нтан”. 
1997.340  с.
182

19.  Гурьев  Д.В.  Загадка  происхождения  сознания.  М..  Изд-во 
Российского  университета дружбы народов.  1997  225  с.
20.  Сознание  =  Сат,  чит,  анада  —  причина,  знание,  духовное 
блаженство.  Исполненный вечности,  блаженства и знания.
21.  Мозг:  Пер  с  англ.  Алексенко  Н.Ю.  /П од  ред.Симонова 
П.В.  М.:  Мир,  1984.
4.11. 
Бақылау  сұрақтары
1. 
Биологияның  негізгі  мақсаттары қандай?
2. 
Қазіргі 
биологияның 
(тірілердің) 
негізгі
сипаттамалары?
3. 
Тірілердің 
құрылымдық 
деңгейлері 
(клеткалық 
деңгейден  саналы жануарларға дейін).
4. 
Биологияның  қандай  зандары  универсалды  болып 
саналады?
5. 
Кдзіргі  өндіріске  ұйлестігі  бар  клеткалық  матрицалық 
синтездің негізгі сипаттамалары.
6. 
Биогенетикалық заңның мәні  неде?
7. 
Адамның генетикалық аурулары,  себептері?
8. 
“XX ғасырдың ауруы  ”  — СПИД,  жұқгыру көздері.
9. 
Онкоаурулар.  Ісікгі тудырушы  факторлар.
10.  Аллергия,  алуан түрлілігі және  пайда болу себептері.
11.  СПИД-тің  кдзіргі диагностикасы.
12.  Онкоауруларыньщ 
кдзіргі 
диагностикасы.
Канцерогендер түсінііі.
13.  Генетикалық кеңес берудің мақсаты.
14.  М.Мутациялар және  оларды тудыратын  себептер.
15.  15.Тұқымқуалау информацияньщ универсалдылығы.
16.  Іб.Генді инженерия:  жетістіктері  мен  мәселелері.
17.  Адамньщ ми  қыртысындагы  І-лік сенсорлық аймақгар.
18.  Сөздің мағынасьш түсінудің  бүзылуы,  себептері.
19.  Зерденің негізгі категориялары.
20.  Онтогенетикалық зерденің негізгі түрлері
21.  “Генетикалық  қодтың  пайда  болуы”  ж өне  “тіршіліктің 
пайда  болуы”  деген  ұғымдар  белгілі  бір  деңгейде  синоним 
болып келеді.  Неліктен?
22.  Кодылаудың 
“мұзданған 
оқиға” 
ретінде 
қарастырьиіуына кдндай  себептер  эсер  етті?
183

23.  Генетикалық  кодылаудьщ  шектелуі  мен  соңғы  тыйым 
салынуының логикасы  неде?
24.  “Алфавитгік  типті  код”  түсінігі  нені  білдіреді?  Мұндай 
код  типінің  көріну функциясының кдсиеті  қандай?
25.  Неліктен  генетикалық  тілмен  математиканы  “жасап 
шығаруға”  болады?
26.  Кодылауда  реттің  сақталуынъщ  жаңа  көріністерінің 
мағынасы  қандай?
27  Универсалды 
генетикалық  кодтың 
математикалық 
моделі  қалай кдланады?
28.  Модедді 
сандық 
зерттеуден 
қандай 
қорытынды 
шығаруға болады?
29.  Бүл  қорытындылар  генетикалық  бағдарламаньщ  және 
кодтьщ кездейсоқ түзілуінің дәлелі  бола алады ма?
30.  Неліктен 
кодылаудағы 
санақ 
жүйесінің 
манифестациясы 
генетикалық 
тілде 
жүргізілетін 
арифметикалық операциялардың  белгісі  бола  алады?
4.13.  Тест  тапсырмаларының  мысалдары
1. 
“  Тірілерге”  тән  қасиеттер:
1)  жер  бетінде  кең таралган;
2)  дискретті  құрылысты  (бөлінетін қүрылысты);
3)  қүрамдық бөлімдері  бір-бірімен  өзара  әсерлеседі;
4)  фенотип пен  генотиптің бірлігі  көрінеді;
5)  физикалық параметрлер тән.
2. 
Зерденің негізгі түрлерін белгілеңіз:
1)  қысқа  мерзімді,  эпизодтық;
2)  генетикалық,  қыскд мерзімді;
3)  қысқа мерзімді,  ұзақ мерзімді;
4)  генетикалық,  онтоген етикалық;
5)  онтоген ети калық,  ұзақ мерзімді.

М АЗМҮНЫ
АЛҒЫСӨЗ.......................................................................................... 3
1 
Ф И ЗИ К А   К О Н Ц Е П Ц И Я Л А Р Ы
..........................................   5
1.1.  Физиканың негізгі  міндеттері  мен мақсаттары.................. 5
1.2.  Физикалық зандылықгар.................................................... 
7
1.3.  З атж ән еөріс.......................................................................  
12
1.4.  Табиғатқа континуалдық және  корпускулалық
көзқарас......................................................................................13
1.5.  Механика заңдылықтары........................................................ 15
1.6.  Молекулалық физика зандылықгары.  Энтропия және
информация..............................................................................21
1.7  Электромагнитгік өзара әсерлесулер...............................   26
1.8.  Сызықгьіқ және  бейсызық өзара  әсерлесулер...................29
1.9.  Салыстырмалылық теорияның негізгі  концепциялары  ..30
1.10. 
К вантш қ механиканың  негізіі концепциялары........35
1.11. 
Физикалық константалар.............................................   41
1.11.1.  Сандық константалар.....................................................  41
1.11.2.  Параметрлер...................................................................  42
1.11.3.  Эмпирикалық константалар..........................................   43
1.11.4.  Байланыс  константалары...............................................  43
1.12. 
Физиканың келешектегі  шешетін  мәселелері...........  44
1.13. 
Астрофизика мәселелері...................................................46
1.14. 
Күн  мен Жер байланысы...................  
 
51
1.15. 
Космогонияның негізгі концепциялары
......................  53
1.16. 
Космологияның  негізгі  концепциялары
........................  60
1.17  Әдебиет..................................................................................  65
185

1.18.  Бяқылау сұрақгары.............................................................  65
1.19.  Тест тапсырмаларының  мысалдары.................................... 67
2.  СИНЕРГЕТИКА  КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ............................................ 69
2.1.  Орнықсыз  ашық  системалардағы  реттелінген
құрылымдардың  пайда  болуы...............................................69
2.1.1.  Реттелінген  күрылымдардьщ  пайда болуы....................... 69
2.1.2.  Конвекциялық  Бенар  ұяшықгарыньщ пайда  болуы....  70
2.1.3.  Газдар  мен  сүйықгардың  ағьгндары  турбуленттілігінің
пайда болуы ..............................................................................72
2.1.4.  Тейлор  құйындары  ............................................................   76
2.1.5.  Белоусов-Жаботинский  реакциясы................................... 77
2.1.6. Тірі  организмдер  клеткаларындағы  энзимдердің
белсенділік тербелістері......................................................  
78
2.1.7  Тірі  жандар эволюциясының бифуркациялық
теориясы.................................................................................... 79
2.1.8.  Ж ер-өзін-өзі ұйымдастырушы жүйе  .................................80
2.2.  Автотолқындар және  өзіндік құрылым................................82
2.3.  Өзіндік құрылымның табалдырық сипаты  және
апаттар теориясы....................................................................   85
2.4.  Әлеуметтік өзіндік қурылым................................................   91
2.4.1.  Әлеуметтік процестердің хаостық динамикасы...........  91
2.4.2.  Әлеуметтік қоғамның өзіндіх күрылымы .....................   101
2.5.  Ә дебиет....................................................................................  103
2.6.  Бақылау сұрақгары..................................................................104
2.7.  Тест тапсырмаларының  мысаддары....................................  105
186

3.  ХИМИЯ  КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ...........................................   106
3.1.  Химия дамуыньщ  негізгі тарихи кезеңдері...................... 106
3.2.  Химияньщ негізгі  зандары................................................  109
3.2.1.  Стехиометрия  зан дары ..................................................  
109
3.2.2.  Элементтердің периодтық заңы.................................... 
I l l
3.2.3.  Химиялық құрылыс теориясы ..................................... 
113
3.3.  Химияньщ концептуальды жүйелерімен
оның  даму занды лы қгары...............................................   114
3.4.  Химиялық жүйелер,  шьш  мен  абстрактты
реакция  жүргізу мүмкінш ілігі........................................   118
3.5.  Ең жаңа химияньщ даму бағыттарының
кейбір  ерекш еліктері........................................................... 123
3.6.  Эволюциялық химия— химия  білімінің жоғары
дең гей і....................................................................................125
3.7  Әдебиет.................................................................................   131
3.8.  Бақылау сұрак^ары............................................................   131
4.  БИОЛОГИЯ  КОНЦЕП ЦИЯЛАРЫ ......................................133
4.1.  К іріспе....................................................................................   133
4.2.  Генетикалық кодтың  жүзеге асуы немесе
“Тұқым қуалау информациясьш  оқу”...........................   135
4.3.  Гепатит.................................................................................   142
4.4.  Р а к .........................................................................................  143
4.5.  СПИД.....................................................................................  147
4.6.  Биологиялық  эволюция және  адам...............................   151
187

4.6.1.  Эволзоцияда 
гоминңдтер бүгағыньщ бөліну
мәселесі..............................................................................  
152
4.7  Ми  және  с а н а .....................................................................   159
4.8.  Сананың құрылысы  .......................................................... 
163
4.9.  Адам  миының құрылымындағы
иерархиялық принцип 
................................................  
165
4.9.1.  Церебральды  қыртысыньщ  физиологиялық
анатом иясы ............................ 
 
166
4.9 2.  Кейбір  спецификалық қыртыс
аудандарыньщ ф ункциялары .........................................  167
4.9.3.  Сенсорлық ассоциативті  айм ақтар..................................168
4.9.4.  Мидың  ассоциативті  қыртысыньщ  кейбір негізгі
психикалық  функциялары ...........................................   168
4.9.5.  Бас  ми қыртысьшьщ  асимметриясы...........................  
173
4.9.6.  Ойлау................................................................................ 
174
4.9.7.  Зерде,  зерденің түрлері және  механизмдері.............  
174
4.9.8.  Түйсік,  түйсіктің  механизодцері.................................  
177
4.9.9. 
Эмоциялар.................................................................... 
178
4.10. 
Физиология және медицина  саласындағы
Нобель  сы йлы қгары ........................................................   180
4.11. 
Әдебиет..........................................................................   182
4.12.  Бақылау сұрақтары...........................................................  
183
4.13.  Тест тапсырмаларының  м ы салдары ............................  
184

Оку басылымы
Ахметов  Еркін Ахметүлы,  Әбілова  Мария  Өмірзаккызы, 
Бияшева  Замира  Гакашевна,  Бияшева  Зарема  Маратовна, 
Вышенский Виктор  Владимирович,