Алайда
Жер
бетіне
түскен
сәулелер
өмірге
қауіп
туғызбағанымен, клеткалар мутациясыньщ пайда болуына
ықпалын тигізеді. Осындай мутацияларды тау кендерінде, аз
мөлшерде болса да, кездесетін уран, торий, радий және т.б.
элементтерден болатьш радиоакгивті фон туғыза алатындығы
белгілі. Мутациялар зиянды, бірақ өмірге кдуіпті емес. Басқа
жағьшан қарағанда, мұндай мугациялар тірі организмдерді
өзгеріске ұшыратьш, әрі кдрай жаңа эволюцияға және
прогрессивті дамуға душар етеді.
Кұн желінен және космостық сәулелерден басқа Жер
бетіне шағын плазма бұлттары да (шар тәрізді найзағай) түсуі
мұмкін. Барлық осы өзгерістер Жердін электромагниттік
өрісіне ықпальш тигізеді, ал ол өз тарапынан биосфералық
процестерге эсер етеді.
Әлсіз электромагнитгік өзара әсерлесулер адам организмі
клеткаларыньщ аралығындағы ин формациям ен алмасудың
маңызды көзі болып табылады, ал космостық сәулелену
клеткалармен алмасатын информацияның сипатына нақты
эсер етуі мүмкін және осы арьдылы көптеген тіршілік, өмір
сүру
процестерінің
барысьша
әсерін
тигізеді.
Демек,
ғылымньщ осы
саласында да әлі
адамзат қызметіне,
денсаулықкд кджетті шешілмеген проблемалар көп.
1.15. Космогонияның негізгі концепциялары
Космош ния-аспан денелерінін, пайда болуы және дамуы
туралы ғылым. Соңғы ғылыми мәліметтерге қарағанда,
Әлемнің, оның бізге мәлім ең үлкен бөлігі-Метагалактиканың
дамуы
қатты
қызған
және
әртүрлі
типті
элементар
бөлшектердің қоспасы-өте тыгыз плазмадан тұратын затган
басталады. Ол кеңейіп, әрі суыған соң 10-15 миллиард жыл
бұрын қаралайым газға айналған. Ал оның қүрамының
көти ілік бөлігін
сутегінің гелиймен
қоспасы
қүраған.
Гравитацияның әсерінен аддымен газдардьщ жиналу, содан
соң
бірте-бірте қоюланып тығыздалу
(протожүлдыздар)
процестері жүреді. Газдар біртіндеп тығыздалып массалы бола
баставды. Сондықтан бірінші жұлдыздар таза сутегіден
түзілген. Олар бөлек жұлдыз болды ма, жоқ әдде жұлдыздар
системасын түзеп шоғырлар мен галактикаларға айналған ба
немесе кдйтадан жеке дара жұддыздарға ыдырап кеткен бе
53
бізге беймәлім. Бәрінен бүрьш, бұл процестердің кдбат жүру
ықгималдығы
өте жоғары.
Протожүлдыздың центршдегі
жоғарғы қьісьгм оларды екінші рет қыздырадлы. Жұлдыз
қойнауындағы температура мен қысым өте үлкен болғанда,
онда термоядролық реакциялар басталады. Олардьщ ең
бастысы -нәтижесінде сутегі атомдарыньщ екі ядросынан
гелий атомының ядросы түзіледі. Реакцияның қосымша
нәтижесі ретінде жаңа элементар бөлшектер-позитрондар,
нейтрино, гамма-кванттар бөлініп шығады. Гамма кванттар-
өте үлкен энергияны таситьш электромагнитгік сәулеленудің
жоғарғы энергиялық “бөлшектері” (порциялары). Гамма
кванттардың
жұлдыздық
центрінен
сырткд
шығуына
байланысты жол-жөнекей тағы да атомдық өзара әсерлесулер
болады. Сондықган да жұлдыздьщ бетіне енді бұл кванттар
емес (мүндай орын ауыстыруларға миллиондаған жылдар
керек), кәдімгі бізге көрінетін жұлдыздьщ түсін анықтайтьш
жарықтың кванттары-қызыл, сары, ақ немесе көк-келіп
түседі.
Жұлдыздарда бірте-бірте сутегі азайып, гелий ядросыньщ
саны артады. 9-10 млрд. жылға созылған орнықгы күйден
кейін Күн сияқты немесе Күннен массасы 1-1,4 есе кем
жұлдыздың ядросындағы сутегі толық таусылғаннан соң
ядролық реакциялар
жұлдыздың перифериялық (шеткі)
облыстарына ауысады; ол кеңейеді, Қызыл Гиганткд (алыпкд)
айналады, содан соң кдбықшасынан айырылады. Сөйтіп
ядросы бар планетарлык, түмандык, түзіледі. Түмандық өз
кезегінде кеңейеді, шашырайды, ақырында жоғалады, ал оның
ядросы әлсіз жарқырайтын, бірақ өте тығыз объектіге
айналады. Мүны “Ақ ергежейлі” деп атайды. Ақ ергежейлілер,
біртіндеп
энергиясын
жоғалта
отырып,
термояд ролық
реакцияларсыз миллиард жылдар бойы жарқырауы мүмкін.
Ең бірінші ашылган ақ ергежейлі-ол Сириустың серігі
(“Сириус В” деп аталынган) бодцы. Ол Сириустан 10000 есе
әлсіз. Кун эволюциясы да осы Қызыл А л ьт стадия сын а н
өткен болар. Бүл жагдайда Күн кеңейеді; Меркурий, Шолпан
ж әне Ж ер орбиталарын толық қамти отырып кдбыкщаны
“лақтырып” тастайды. Бірақ Меркурийді, Шолпанды жөне
Жерді жоғалту, космос масштабында, катастрофа бодцы деп
есептелінбейді... 2000 жарық жылы (2 1022 м) кдшықгықга
1С418 Спирограф тұмандыгы бар; мүмкш ол бүдан бірнеше
миллион жыл бұрын Кунге ұқсас жұлдыз да болуы мүмкін. Ал
54
бірнеше мың жыдцан соң Қызыл алыпқа айналган. Содан соң
сыртқа кдбыршағынан айырылып, жұдцыздың орнъша қазіргі
Жерден
көрінетін
тұмандыққа
айналғанын
Хаббл
телескопымен бақыланып тіркелінеді. Енді бұл тұмандықіъщ
ядросы “Ақ ергежейліге” айналуы керек. Сонымен, біз 5 млрд.
жылдан
кейін
Күннің
қандай
күйде
болатьшдығьш
бақылаудамыз.
Галакгакалардың
асқын
жаңа
жүлдыздьің
жарылысы
Галактик адағы
газ бүлтьшьщ
жиырылуы
/ '
/
і
і
\
'ч
\
Біздің Күндік
\ жүйе
/
/’
1.5-сурет. Күн жүйесінің түзілуі
55
Достарыңызбен бөлісу: |
