Ж араты аы с тан у

1.  ФИЗИКА  КОНЦЕПЦИЯЛАРЫ
1.1. 
Физиканың  негізгі  міндеттері  мен  мақсаттары
Біздің 
көпшілігімізге 
мектептегі 
физикаға 
берілетін 
аныкдама  есімізде  болар:  "физика  -  табиғат  туралы  ғылым', 
гректің  "фюзис"  немесе  "фюсис"  —  табиғат  деген  ұғымды 
біддіретін  сөзінен  алынған.  Бұрынырақта,  ғыяым  әртүрлі 
тарауларға  бөлінбеген  кезде  бұл  анықтаманы  дұрыс  деп 
есептеуге  болатьш.  Өркениеттілік  жаңа  дами  бастағаңда 
алғашқы  алынатьш  біртұтас  білім  жиынтығы  (оны  ғылым  деп 
атау  қиын  болар)  адамзат  баласының  қажеттілігше  сай  бөліне 
бастады.  Біреулерге  от  алу  үшін  тастардьщ  қасиеттерін  білу 
қажет болса,  ал басқаларға  ол  аңғышылық үшін немесе  пышақ 
не  басқа  қарулар  даярлау  ұшін  кджет  бодцы.  Ac  ретінде 
пайдалану  үшін,  не  денсаулыққа  зиянды,  зиянды  емес 
екендігін  анықтау  үшін  өсімдіктер  қасиеттерін  зерттеу  керек 
болды.  Алғашқы  біртұгас  "бәрін  білу  қажет"  деген  ойдан  бара- 
бара  жеке  ерекше  білімдерге  талпыныстар  туа  бастады.  Қазіргі 
кезде  тірі  табигат  жөніндегі  ілімді  ешкім  физика  деп 
атамайды.  Олар  —  биология,  ботаника,  зоология  және  т.б. 
Аспан  денелердің  табиғатымен  астрономия  нгұғылданады. 
Тастардьщ 
табиғаты 
мен 
кдсиеттерін 
геологтар 
мен 
петрографгар  зерттейді.  Осы  себептерден  физиканың  үлесіне 
аз  нәрселерді  зерттеу  қалған  секілді.  Ал,  іс  жүзінде  зерттелетін 
заттардьщ  қасиетгері  тіпті  көп,  мысалы,  салмақ,  температура, 
басқа  денелермен  салыстырғандағы  қозғалыс  жылдамдьны 
және  т.т.  Кдзіргі  физиканы  жалпы  табиғат  жөніндегі  ғылым 
демей,  оны-ішіне  тірі  және  аспан  денелері  де  кіретін,  кез- 
келген  күрделі  жүйелердін  құрамында  болатын  материяның 
жалпы, 
алғаигқы 
формалары 
туралы 
және 
де 
осы 
формалардьщ  өзара  байланыс-әсерлесуі  жөніндегі  ғылым  деп 
есептейді.  Физика,  соньшен  кдтар,  барлық денелердің  әртүрлі 
қозғалыс  түрлерін:  қарапайым  орын  ауыстырулар,  тербелістер, 
толқындар,  хаосты процестерді де зерттейді.
Ертерекге  физиканы  әртүрлі  салаларга  "сызықгы"  принцип 
бойынша, 
басқаша 
айтқаңда, 
қарапайымдылау 
түрінен 
күрделірегіне  кдрай-механика,  жылу,  электр  және  магнетизм, 
оптика  деп  бөлуші  еді.  Қазірде  осындай  салалар  сақталса  да, 
бүл  жеткіліксіз.  Мысалы,  тербеліс  және  толқын  теориясын 
алайық. 
М ехан икалық,  электромагниттік,  тіпті  жылулық
5

толқындар  да  бар.  Кванттық  механикада  ықтималдылық 
толкьіны  жөнінде  айтылады.  Төменгі  температуралар,  не  өте 
жоғарғы  қысым  физикасын  алайық.  Бұл  физикада  әрі 
механикалы қ,  әрі  жылулық,  әрі  жарықтык,  құбылыстар  орын 
алады.  Ал  басқа  ғылымдармен  ұштасуында  биофизика, 
астрофизика,  геофизика  делінетін  тараулар  пайда  болады,  ол 
облыстарда  басым  физика  ма,  әлде  басқа  сала  басым  ба  деген 
сұрақ  қоюдың  өзі  орынсыз  болар  еді.  Бастысы-өтіп  жатқан 
процестердің  мағынасын  айыруда,  соған  терең  үңдлуде.  Ол 
үшін  алдымен  табигатта  өтетін  процестердің  заңдылығьш 
зерттеп, 
кдйсысы 
күрделірек, 
кдйсысы 
кдрапайьшдьілау 
өтетінін  аиықтап,  құбылыстардың  орыи  алу  себептерін  ашыті, 
олардың  табиғаты  мен  заңдылықтарын  түсіну  кджет.  Сонда 
ғана  ол  құбылыстарды  өмірде  және  техникада  пайдаланудың 
тиімді  жолы  анықгалады;  олар  неге  әкеліп  соғады,  жарамды 
ма,  әлде  ол  апатқа душар  етеді  ме?  —Міне,  осының  бәрін  көре 
білу 
кджет 
Д.Уиллер 
түжырымдағандай 
"физикалық 
қүбылыстар 
біз 
табиғатгы 
зерггеуіміздегі 
айналысатьш 
мәселелермен  кдлъштасады"
Бірақ та  түсіну  тек  осы  жағдай  үшін  ғана  қажет  емес.  Айта 
кететін  болсақ,  түсіндіру  ылғи  да  құбылыстың  табиғатын 
толық білуге  әкеліп  тіремейді,  ол  тек  оның  басты  шарты  ғана 
болып табылады.  Білу,  түсіну дегеніміз,  философтардың дүрыс 
жазғанындай, 
'түсінуге  жататын  объектілер,  қүбылыстар, 
оқиғаларды 
түсіну 
дегеніміз 
олардьщ 
адамға 
табиғи 
оқшаулығының  рухани  акциясы"[1].  Таты  да,  философияда 
ғылымның  физикалық идеалы деген  үгым  бар  (математикалық 
және 
гуманитарлықган 
баскд). 
Физикалық 
идеалда 
ғылымдықтың  негізгі  шарты  оны  оқып,  зерттеуде  ғана  емес, 
оньщ  объективті  өмірдің  шындығына жетуде.
Түсіну, 
сонымен 
кдтар, 
әрбір 
кдрасты рыл атын
проблемалардағы жаңалыкгарды  ашумен  қатар,  баскд жаңадан 
зерттеу  мәселесін  алға  тартуды  керек  етеді.  Тек  осылай, 
осындай  жолмен  ғана  ғана  ғылым  дамуы  мүмкін.  Ақырында, 
бүл-творчестволық  өмірдегі  ең  қызықты  нәрсе.  Ақындардың 
айтатьшындай:  "Маган  не  керек?  —Барлығы,  толыгымен!  Мен 
бәрін  білгім  келеді,  ерлік  жасағым  келеді,  тагы  да  ес-түссіз 
суйгім  келеді..."  (М.Ю .Лермонтов).  Дегенмен  де,  бірінші 
орында-білімге 
қүмарлық 
түрады. 
"Жүмыста, 
ізденісте, 
жүректін,  алқынуында-барлық  істерде-түп-тамырына  дейін,
6

өзегіне  дейін,  негізіне  дейін  жетіп  олардың  себептерін  білгім 
келеді"  (Б.Л.Пастернак).
"Түбегейлі  физиканьщ  жөне  бүкіл  іргелі  ғылымның 
концепцияларын  білу  мен  түсіну-рухани  кемістікті  басьш  өтіп 
жоюдьщ  кджетті  шарты,"-деп  жазады  Нобель  сыйлығьшьщ 
лауреаты  С.Вайнберг.
Табиғатты  түсіну  —  міне,  ойланатын  адамның  бүкіл 
ғұмырындағы,  туғаннан  бастап  соңғы  күніне  дейінгі,  тұрақты 
ойланатын  басты  мақсаты.
Физиканың  негізгі  міндеттері  мен  мақсаттары-материя 
объектілері  мен  крзтлыстың  барлык,  түрлерінің  жалпы 
кдсиеттерін  зерттеу,  олардың  өзара  әсерлесу  заңдылыщпарын 
тағайындау,  сонымен  кртар  осы  заңдылыщпардың  себептерін 
аныщпап  шешу және түсіндіре білу.
1.2.Физикалық зандылықтар
Ддамзаттың 
ең 
алғашқы 
ашқан 
қарапайым 
зандылықгарын ы ң  бірі,  ол  күн  мен  түннің  алмасуы  болар. 
Бертін  келе  олардың  үзақтықтары  әртүрлі  болатындыгы 
байқалған.  Алғашқы  тіршілік  пайда  болтан  оңтүстік  жарты 
шарда  қыста  түннің  күннен  үзак,  екенін  байқау  күрделірек 
болтан.  Ежелгі  кдуымда,  адамдар  кейбір  кездерде,  күннің 
түтылуы  болтан  жатдайда,  "түн"  кездейсоқ күндіз  пайда  болып 
бірнеше  минутқа  созылганын  байқаган.  Әрине  бұл  құбылыс 
олардың  зәрелерін  ұшырган.  Осы  құбылыстың  белгілі  бір 
периодпен  кдйталанатынын  шырақшылар  пайда  болганнан 
кейін  түсінген.  Ал  аталмыш  оқиганың  келесі  кезегі  кдй 
уақытта  болатынъш  болжаған 
адамды 
алгашқы 
талым, 
алғашқы  физик  немесе  астроном  деп  атаута  болады.  Осындай 
жиналган  мәліметтер  ерекше  топкд  немесе  Бас  сиқыршыға 
сеніп  тапсырылатьш.  Міне  осы  кісілерді  де  ең  алгашқы 
талымдар деуге де  болар  еді.
Басқа  да  қарапайым  қүбылыстарта  мысал  келтірейік. 
Биіктіктен  құлатан  тас  үдемелі  қозталады,  мұз  жылы  жерде 
жылдам  ериді  және  т.т.  Осындай  зандылықгарды  физика 
тылымы  зерттейді.  Әрине,  айтылган  мысалдар  өте  қарапайым 
және  дербес 
жатдайларда 
тана 
орындалады. 
Мәселен, 
космостық  кеңістікте  мұз  күн  сәулесі  түссе  де  ерімейді,  ол 
бірден  бута  айналады.  Себебі  еру  немесе  булану  процесі 
температурага және  сыртқы қысымга тәуедді.  Мүздьщ  еруі-бүл
7