бұрын академик В. А. Амбарцумян, астрономиялық өлшем
бойынша, өте жас жұлдыздар шоғырларьш-ассоциациясьш
ашты. Олардьщ жасы 10 млн. жылдан
аспайды, демек
жұлдыздардьщ жаңа буындары пайда болуда.
Математикалық есептеулер бойынша біздің планетарлық
система сиретілген ірі тозаңдар мен газдьщ сьпылуы
нәтижесінде түзілген. Бұлтгардың тығыздалуьшан соң, тозаң,
ұсақ құмдардың өзара тартылуы және бірігуі нөтижесінде
планеталардьщ пайда болуы ғажап емес. Егер ең үлкен
планета-Ю питер, өзінің түзілуінде өзіне көбірек заттар
мөлшерін қамтънанда, біздің Күн системамыз басқаша болуы
да мүмкін еді. Бүл жағдайда Юпитер екінші жұлдыз болып
Күннің серігіне айналған болар еді.
Кометалар және баскд үсак. денелер-бүлар қалдықгар,
кезінде үлкен планеталар қүрамьша енбеген. Себебі олардың
қозғалыс орбиталары планеталар орбитасынан алыста жатады.
Дегенімен планеталардьщ алғашқы заттар қалдықтарынан
түзіліп даму процесі әлі тоқгалар емес.
Барлық асқын тығыздықгы жұлдыздар- “ Ақ ергежейлілер”,
нейтрондық жұлдыздар және “Қара қүрдымдар” ертелі-кеш
элементар
бөлшектерге
ьщырап
булануы
керек.
Жұлдыздардың түзілуі мен олардың ыдырауы өте ұқсас. Бүл-
күшті
гравитациялық
өрістегі
физикалық
вакуумның
түрақсыздығының кванттық эффектісі.
1.6-сурет. Дыбыс толқындарыньщ қоюлануы және
сирекгелінуі
59
1.16. Космологияның негізгі концепциялары
Аспан денелерін зерттейтін астрономиялық ғылымның
саласы космогония деп аталады. Ал астрофизикада осыған
ұқсас бөлім космология саласы бар, ол Әлемнің құрылысын
бір жүйе деп қарастырады. Осы саланъщ геометриялық
шекарасы Метагалактикалар арасы, ал физикалық шекарасы-
Метагалактикалардьщ паівда болуы, қүрылымы және т.б.
Космологияның ең қызықгы мәселелерінің бірі-Әлемнің
шекті немесе шексіздігі туралы мәселеге жауап беруі.
Ғылымньщ даму барысында бұл мәселеге жауап та өртүрлі
болды, сонъшен қатар “шексіздіктің” мағынасы да өзгеріп
отырды- Мәселен, философтар шексіздіктің актуадцы жөне
потен циалды жакдарын қарастырды. Біріншісі-осы шақ, яғни
қазіргі
уақыт
моментін
қарастырса,
екінпіісі-шексіз
қозғалыстың немесе шексіз уақьгпъщ болуын кдрастырды. Ал
физикадагы
шексіздік
шекараның
кдшықгығымен
теңестіріледі.
Әлемнің
шектеулілігін
көз
алдымызға
елестетудің өзі мүмкін емес (Әлем шекарасының “арғы
жағында” бос кеңістік болуы керек) сияқгы. Сондықган XX-
ғасырдың басында Әлем шексіз деген тұжырым кдлыптасты.
Бұл тұжырымды, әсіресе, дін қызметкерлері қоддады (шексіз
Әлемді тек асқын куатты құдай ғана жарата алады). Алайда,
салыстырмалылық теория дүниеге келгеннен соң көзкдрас
толық
өзгерді.
Гравитациялық
әсерлесу
салдарынан
кеңістіктің қисаюы соншалықгы, тіпті кеңістіктің тұйықгалуы
да мүмкін (мәселен, шар тәріздес). Ал тұйық дененің бас-аяғы
болмайды, оңда тек кдйсыбір колем туралы, яғни кдйсыбір
шектелген километрлер кубының мөлшері жөнінде сөз айтуға
болады. Мұңцай кеңістік-тұйық, ол барлық ііршілікті, тірі
дүниені өзіне кдмтып алады. Оның сыртында зат та, өрістер
де, баскд кеңістік те болмайды.
Кейінірек Әлемнің көптеген әртүрлі-шекті және шексіз,
стационар
және
ұлғайып-кеңейетін,
пульсацияланатын-
моделъдері ұсынылды.
Космология салыстырмалылық теорияға сүйене отырып,
шекті немесе шексіздіктің тек салыстырмальиіық мағьшасы
бар
екендігін
көрсепі,
өйткені
үгымдардың
өздері
салыстырмалы. Мәселен, өзіндік санақ системасында кез-
келген микроөлем шексіз болып табылса, ал баскд санақ
жүйесінде ол микроөлемнің тек бір бөлііі болып қана
60
табылады. Кдзіргі математиктер таңғажайьш модель ұсынып
отыр. Сол модель бойынша әртүрлі “параллель” кеңістіктерге
тиісті объектілер бір нүкгеде табылуы мүмкін. Ал реал
физикалық өмірде осы жаңалық ертелі-кеш орьш табатынына
күмән жоқ.
Әлемнің ең алыс кдшықтықта орналасқан объектілерін
бақылай отырып, біз олардың кем дегенде, бірнеше мыңдаған
жылдар бұрынғы
көрінісін көреміз.
Өйткені
ең
алыс
жүлдыздардан жарық 10 миллиард жыдцардан астам “жол”
жүріп келеді. Жүлдыздарды бақылау арқылы Әлемнің тарихын
зерттеу мүмкіндігіне ие боламыз. Метагалактика, уақытында,
өте тьпыз және ыстық болатъш. Ядролық реакцияларга
қатысушы бөлшектердің энергиясы кдзіргі ең күшті деген
элементар бөлшектердщ үдеткіиггерінен әлдеқайда жоғары
болады. Аспан әлеміндегі табиғи лабораториядагы процестерді
бақылау аркдсында ғалымдардьщ материям ың табиғатын
түсінуде жаңа деректер
алу
мүмкіндігі
пайда
болды.
Осьілайша, күтпеген жерден, Әлемді ең үлкен масштабта
зерттеу туралы ғыл ым - космология элементар бөлшектерді
зерттейтін ғьиіы м - ми крофизикамен үштасты.
Зерттеу нәтижелері бойьппна біздің Метагалактика кеңейіп
барады.
Сондықтан
совет ғалымы
А.А. Фридман
және
белгиялық аббат Ж.Леметр үсынған Метагалактиканьщ кеңею
моделі
Әлемді
зерттеуге
ыңғайлы
болып
шықты.
Метагалактиканьщ
кеңею
фактісі
эксперимент
жүзінде
дәлелденді.
Мәселен, дыбыс толкындары үшін Доплер
эффектісінің орьщдалуын оңай бақылауға болады. Дыбыс
жиілііі дыбыс көзіне жақындағанда артады, ал қашықгаған
сайын дыбыс жиілііі
кеми түседі
(1.6-сурет).
Ж арық
толқындары үшін де осы эффект орынды. Ж арық көзінен
алыстаған толқындардьщ спектрі толқьш ұзындығының арту
жағына кдрай өзгереді. Бүл күбылысты “щ>ізыл ығысу” деп
атайды. “Қызыл ығысу” барлық алыс галактикалардан келетін
жарық үшін бақыланады және галактикалардьщ бізден
алыстап бара жаткдндығын көрсетеді; осы ыгысу аркдсында
галактикалар аракдшықтығын да анықгауға болады. “Кдізыл
ығысу” жұдцыздардан келетін рентген және баскд қатты
сәулелердің “жүмасаруына” септііін тшізеді; онъщ тіршіліктің
пайда болуына, сақталануына және өрі қарай дамуына
маңызы зор.
61
Достарыңызбен бөлісу: |
