2.4. Әлеуметтік өзіндік күрылым
Өзіндік құрылым-жүйенің табиги, іштей қажетті өзгерісінің
нәтижесі. Ол қоғамдық процестерге де таралады: биологиялық
организмдердщ стихиялық эволюциясынан бастап қоғамдық
құрылымдар деңгейіндегі саналы ұйымдастырылған (немесе
стихиялы) әлеуметтік эволюцияға дейін. Мұнда әлеуметтік
ұйым, кез-келген жаңадан пайда болтан қайсыбір өзіндік
құрылым секілді, тек қогам дамуының орнықсыз этапъшан
кейін және оны басып өткеннен соң-ол жанұя немесе
мемлекет немесе Жер үстіндегі бүкіл адамзат болсын-пайда
болуы мүмкін.
Биосоциальдық құбылыстардың тағы да
толқындық табиғаты болады: алдымен ол Күн бетіндегі өтетін
циклдық
процестерге
байланысты
(бұған
11
жылдық
белсенділік циклы да қатысты).
2.4.1. Әлеуметтік процестердің хаостық
динамикасы
Синергетикалық үғым тек тана табигат туралы гылыммен
шектелмейді,
сонымен кдтар оның гуманитарлық ілім
әдістерінің өзгеруіне тигізетін ықпал тенденциялары бар.
Алдымен бүган кдтысты жеткілікті түрде орын алатын екі
багыт бар: бір жатынан, ол-Европа постницше-трацдииясы,
өкілдері-Хайдеггер, Сартра, Гадамер, Деррида, Фуко; екінші
жаты америка-постдарвин традициясы-Джеймс, Дьюи, Кун,
Патнэм, Куайн, Дэвидсон еңбектері. Екі традиция да субъект
пен
объекті
ажыратудаты
кант-гегель
ілімін
күмәнга
келтірмекші бодщя. Ең бастысы, екі традицияның да ұлы
есімдерін біріктіретін нәрсе, олардьщ оппозицияларга бірдей
күдікті көзқарасы: бұдан төмендегі сұрақгардьщ берілуі
мүмкін, табити және амалсыз, олар: «Бүл табылган немесе
істелінген бе?ң; «Бұл абсолютты немесе салыстырмалы ма?ң;
“Бүл нақгы немесе жорамал ма?”
Синергетикалық тану
процесі субъект пен объектің дихотомия сын жояды, мұнда
істелінген мен табылганы, түртызганы мен ашылганы, табиги
түрдегілері мен жасандылары, бәрі араласып қосылып кеткен.
Қазіргі заманда төмендегі келтірілетін мысалды түсіну үшін
майталман философ болу міндетті емес, мысалы, Евклид
геометриясы, Декарт координаталар жүйесі, Ньютон-Лейбниц
91
шексіз
аздар
анализі
бейнелеріндегі
математик.
Ж әне
осыларға ұқсас ұйым жүйесіндегі білім тек мүмкін болатын
тану машинерийінің біреуі ғана; классикалық ғылым немесе
кванттык, физика бізге қатысты шындықтьщ сыртқы бейнесі,
шағылуы емес, олар тек біздің дүниеге ерекше көзкдрасымыз.
Кванттық физикадағы, «бақылау-бақылайтын нөрсе» тану
сюжетіне толық тоқталмай, тек декларациямен шектелейік,
яғни синергетикалық дүниеде өзгермейтін бақылаушы жоқ;
бақылаушы
коммуникация
актыларының
күрделі
ұйымдастырылған
ағы нында,
коммун икативті
оқиғаларда
пайда болып орьш алады. Бұл дұниеде “Қандай нәрсе тану
объектісі болады?” деген сұрақ-ойсыз, мәні ж оқ сұрақ.
Ешкэндай тану
объектісі жоқ.
Білу-жеке
акт немесе
кооперативті
өзара
әсерлесулермен
байланыскдн
ситуацияларда өзінді адекватты түрде үстау”
[10]. Бұл
ситуацияны қозғалыс заңының негізінде баскдша сипаттауға
болады.
Бірақ та Лаплас ұғымында
( Ғ / q = а )
қатаң
себептілікті жүйелер үшін Ньютон бойынша емес, Аристотель
бойынша
Аристотельдің
античный
физикасындағы
динамиканың негізгі заңы: Денеге түсірілген күш дененің
қозғалыс
кұйінің
кеңістік-уащ>іттық өзгерісін туғызады-
жылдамдық: Ғ I q - и Ньютон мен Аристотель зандарының
қүрылымы ұқсас, бірақ мазмұндылығы өзгеше. Екі жағдайда
да күш денелердің қозгалысының абсолют күйі өзгерісінің
себебі болып табылады,
бірақ Аристотельде бүл күй-
тыныштық, ал Ньютонда-инерция бойынша қозғалу. Біз бүгін
айткдн болар едік: Аристотель өзінің заңын тұйық емес
диссипативті система үшін (F-ті тудыратын күштердің бәрі
түгел келтірілмеген, мысалы,
ортаньщ кедергі күштері)
жазылған, сондықтан да онда қозғалыстың абсолют күйі-
тыныштық (ортада осылай) және оның заңы аттракторлардың
синергетикалық идеясының-жүйенің дамуының мақсатының
алғашқы енуі. Сондықган Аристотельдің динамика заңы
кездейсоқгық
пен
флуктуацияға
жол
беріп,
тіпті
бақылауш ын ың өзін де кдрастырып, аны қталмағандыққа алып
келетін
ситуацияны
сипаттайды.
Классикалық
және
классикалық емес (квантты-релятивистік) жаратылыстанудың
тұрғысынан
адамның
дүниеде
кдтысты
болуы-толық
түсінбеушілік делінеді,
ал тіпті
И.Пригожиннің
айтуы
бойынша-бүл өзінше бір
«қателік».
Керісінше,
өзіндік
92
құрылым идеясымен қаруланған постклассикалық емес ғылым
«Мен бармьш» деген картезиан тезисін эмпирикалық нақгы
деп және әмбебап теория тұрғызу үтітін кдбылдайды; осыдан
адамның бар болуы фактысын мойьшдамайтын кез-келген
масштабты жаратылыс-ғылыми модель алдын-ала сенімсіз
күдікті деп тұжырымдалады.
Осы тараудың адцында бейсызық динамика, бейсызық
ғылым туралы сөз бодцы. Гегель, кезінде, математика-дәл
нақгы ғылым, себебі “ол-нәзік ғылым” деген фраза тастаған.
Ол жылдардағы математика кдрапайым объекты ер туралы
тамаша мүмкіндіктер туғызды. Синергетика-бейсызық ғылым,
ол-қарапайьш жүйелердід күрделі кдсиеттерін ғана түсінуді
емес, күрделі жүйелердің қарапайым қасиеттерін ұғынуға
талпыныс.
Бейсызық ғылымньщ өкілдері осы облыстағы көптеген
идеялар мен проблемалар баскд пәндерден келетіндігін
макүлдағысы келмейді. Кейбір ғылымдарда “асқын есептер”
бар, оларды шешу ісінде математика мен бейсызық ғылымның
жаңа тараулары ашылды. Мысалы, биологиядағы асқын
есептердің бірі-морфогенез проблемасы. Оның мәнісі-бірдей
генетикалық “тану” информациясы болатьш клеткалардьщ
организмдегі дамуы барысында олардың қайсысы мидьщ
немесе асқазанның клеткалары болатындыгын түсіну. Түсінуге
тырысу феномені Джон фон Нейманды өзін-өзі қайтадан
өндіріп шығаратын автоматтар теориясын, Алан Тюринггі
математикалық модельдердің жаңа буынын, ойлап табуға алып
кедді. Рене Том морфологенездің модельдерін тұрғыза отырып
жол-жөнекей тамаша сымбатты катастрофалар теориясын
жасады. Бүл тек іныңдары ғана. Қалған таулы тізбегі
әдцеқаңца көп. Кдзір көптеген “бейсызықшылар” XXI-
ғасырда асқьш есептерді алдымызға қояты н ғылымдар - адам
туралы
ғылымдар,
олар:
психология,
политология,
социология, аддымен тарих болады деген тұжырым жасауда.
Поль Валерңдің пікірінше “тарих-интеллект химиясының
қорьггьш шығаратын ең қдуіпті өнімі. Оның қасиеттері жақсы
мәлім. Ол арман туғызады. Халықгардьщ басын айналдырып,
өтірік
естеліктерді
туғызады,
олардың
рефлекстерін
тереңдетіп,
ескі
бітіп кеткен жараныц
аузьгн
ашады,
тыньшггықты бүзады, тәкәппарлық пен үстемдік маниясына
итереді,
ұлтгы
қаталдыққа
итереді,
азғырады”
Анри
Пуанкаренің өткен ғасырдьщ басында ұсынған бейсызық
93
Достарыңызбен бөлісу: |
