Испандиярова А. Т., Мукашева Р. А

 
101 
 Д) Білге қаған, Күлтегін. 
 Е) Бисат батыр, Тұмар патшайым. 
2.Ахмет Яссауи туған жер: 
 А) Түркістан. 
 В) Исфиджаб. 
 С) Мерв. 
 Д) Отырар. 
 Е) Янгикент. 
3.Көне түрік жазуы тіл тарихында қалай аталады? 
 А) Санскритт 
 В) Иероглиф 
 С) Руна 
 Д) Араб 
 Е) Түрік 
 
 4.Көне түрік жазуының сырын кім ашты? 
 А) В.Радлов 
 В) В.Томсен 
 С) Ш.Уәлиханов 
 Д) В.Виноградов 
 Е) Н.М.Ядринцев 
5.Қай жылы көне түрік жазуының сыры ашылды? 
 А) 1895 ж. 
 В) 1774 ж. 
 С) 1893 ж. 
 Д) 1890 ж. 
 Е) 1897 ж. 
6.Қожа Ахмет Иссауй кесенесі қай ғасырда тұрғызылған? 
А)XI 
В)XIV 
С)XII 
Д)XVI 
Е)XV 
7.Беғазы кешенін қай ғалым ашты? 
A)А.Ақбаев 
B)Ш.Құдайбердиев 
C)Ә.Бөкейханов 
Д)Ә.Марғұлан 
E)Д.Ақбаев 
8.Тараз қаласында орналасқан кесене? 
А)Арыстан Баб 
В)Қарахан кесенесі 
С)Ахмет Йассауи 
Д)Тектұрмас күмбезі 

 
102 
Е)Қорқыт ата 
9.Түркістан қаласында орналасқан кесене? 
А)Арыстан Баб 
В)Айша Бибі 
 
С)Бабажа Хатун 
Д)Қарахан кесенесі 
Е)Қорқыт ата 
10.Қазақстандағы ескеркіштердің жалпы саны? 
А)3мың 
В)25мың 
С)14мың 
Д)11мың 
Е)5мың 
11.Могомиян  жазба ескерткіші қай жылы табылған? 
А)4 ғ. 
В)6 ғ. 
С)3 ғ. 
Д)5 ғ. 
Е)7 ғ. 
12.Көне түркі жазуларын ғалымдар қанша топқа бөліп қарады? 
А)3 
В)2 
С)1 
Д)4 
Е)5 
13.Қай жылдары Қарахан кесенесі түгелдей бұзылып, қайта салынған? 
А)1904-1907 жж. 
В)1900-1902 жж. 
С)1905-1906 жж. 
Д)1908-1909 жж. 
Е)1910-1911 жж. 
14.Қазақстандағы 10-11 ғасырлардан сақталған сәулет өнер 
ескерткіші? 
А)Айша-Бибі кесенесі 
В)Қарахан кесенесі 
С)Тектұрмас кесенесі 
Д)Бабажа-қатын кесенесі 
Е)Арыстан-Баб кесенесі 
15.Орхон ойма жазулары қай ғасырдың ескерткіші болып 
табылады? 
А)4-5 ғғ. 
В)5-6 ғғ. 
С)7-8 ғғ. 

 
103 
Д)6-9 ғғ. 
Е)7-8 ғғ. 
 
11-тапсырма.Тарихи  мәдени ескерткіштердің қай жерде 
орналасқанын табыңыз 
Арыстан баб кесені 
 
Тектұрмас күмбезі 
Қожа Ахмет Иссауи кесенесі 
Қарахан кесенесі 
 
Түркістан 
қаласы 
Тараз қаласы 
батыс шетінде 
 
Жамбыл облысы 
Талас ауданында 
Тараз қаласы 
Айша Бибі 
ауылында 5 км 
жерде 

 
104 
Айша Бибі кесенесі 
Бабажа Хатун кесенесі 
 
12-тапсырма.Осы  жазылған  мәтінмен,жасалған  тапсырмалардан  өз 
ойыңызбен  және  білген  мәліметтерден  шағын  қорытынды 
жазыңыз!!!!! 
11-тақырып. Баспана 
 
Тыңдаймыз оқимыз 
Тірек сөздермен жұмыс.  
Киіз  үй,  «кең  көзді»  кереге,  «тар  көзді»  кереге,  киіз  үйдің  сүйегі 
(құрылысы), кереге, уық, шаңырақ, қазақ халқының шаңырақты қасиетті 
санауы,  күлдіреуіш,  босаға,  киіз  үйдің  сыртқы  әбзелдері  (туырлық,  үзік, 
түндік),  киіз  үйді  сәндеп  жасау,  сәнді  үй  жасаушылар,  киіз  үйді  тігу, 
бекіту, «Отау» үй. 
 
Тараз қаласы Айша 
бибі ауылында 
Түркістан қаласы 

 
105 
Ойтүрткі 
1.  Киіз үй ол қандай баспана? 
2.  Киіз үйдің құрылысы қандай? 
3.  Киіз үйдің сыртқы әбзелдеріне не кіреді? 
4.  Қазақ халқы не үшін шаңырақты киелі санаған? 
5.  «Отау» үй жайлы не білесің? 
 
Сөйлесеміз 
Мәтінді оқыңыздар 
 
Оқылым 
Қазақ  халқының  дәстүрі еңбек,  тағам  даярлау  ерекшеліктерімен 
байланысты  туып,  ал ең  бастысы  —  баспана  яғни,  киіз  үй   болып 
саналады.  Қазақ  халқы  туралы  айтсақ  та, қырғыз,  қарақалпақ,  моңғол, 
ойрат,  хақас  халықтарының  баспанасы  киіз  үй  болып  саналған.  Ол  тез 
жиналып, көлікке артып көше беруге, шапшаң тігуге лайықты жасалған. 
Киіз  үйдің  ағашы  мен  киізіндегі  орама:  үймен  бау-басқұрындағы  ою-
өрнектерге  қарап  қай  халықтың  баспанасы  екенін  бірден  ажыратуға 
болады. Оның  сүйегі  «қазақ»  және  «қалмақ»  үлгісінде  екі  түрде 
жасалады. Қазақ үлгісінде жасалған киіз үйдің уығы иініш, жалпақ болып 
келсе,  ал  қалмақ  үлгісіндегі  киіз  үйдің  уығы  ұзын  тікше  болып  келеді. 
Киіз  үйлер  кереге көздерінің  кең  немесе  тар  жасалуына  қарай  да 
ерекшеленеді. 
«Кең көзді» кереге (оны «жел көзді кереге» дейді) түйеге теңдеуге 
жеңіл  болғанымен,  желге  төзімсіз,  ал  «тар  көзді»  кереге  («тор  көзді 
кереге»  дейді)  желге  төзімді,  бірақ  ауыр  болады. Киіз  үйдің  сүйегі 
(құрылысы) дегеніміз — кереге, сықырлауық (ағаш есік), уық, шаңырақ. 
Киіз  үйдің  сүйегі  арнайы  дайындалған  ағаштан  жасалады.  Соның  бірі 
кереге  —  киіз  үйдің  шеңбер  қабырғасын  құрайды.  Кереге  жасау  үшін 
шыбық  талды  кесіп  кептіріп,  оны  қоламтаға  (морға)  төсеп  балқытады. 
Арнаулы  үлгімен  белгілі  қалыпта  (формада)  қатырады.  Үлгіге  келген 
талды  жонып,  жұмырлап,  жылғалап,  жосамен  бояйды.  Көк  өткізетін тор 
көздің  біріккен  жерін  бізбен  тесіп,  түйенің  мойын  терісінен  жасалған 
таспамен көктейді. 
Керегенің  аяғы,  басы,  сағанағы  (екі  қанаттың  жалғасатын  бүйірі) 
болады. Уық — шаңырақ пен керегені байланыстыратын бөлшек. Уық та 
керегеге  ұқсас  әдіспен  жасалады.  Уықтың  керегеге  жақын  бүгілісін 
«иіні»,  ал  шаңыраққа  байланысар  жерін  «қары»  дейді.  Шаңырақтың 
тесігіне  енер  төрт  қырлы  ұшын  «қаламы»  деп  атайды.  Шаңырақ  —  киіз 
үйдің  күмбезді  төбесін  құрайтын  еңжоғарғы  бөлшегі.  Қазақ  ұл-қызына 
бата бергенде «Шаңырағың биік болсын» деуі осыдан шыққан. 
Жалпы  қазақ  халқы  шаңырақты  қасиетті  санаған.  «Пәленшенің 
әулеті пәлен шаңырақ болыпты» деген сөз сол адамның үрім-бұтағының