Испандиярова А. Т., Мукашева Р. А

 
98 
кездегі Ташкент ишаны Сайд Бакханов қаржыландырған. Кейінгі салынған кесене 
алғашқысына ұқсамайды. 
 
Тектұрмас күмбезі – сәулет өнері ескерткіші. Орта ғасырдың басындағы көне 
қаланың орнында – Жамбыл облысының Талас ауданындағы Қызыларық ауылының 
маңындағы Талас өзенінің оң жағалауында орналасқан. Мазар (күмбез) 14 ғасырда 
салынған. Тектұрмас күмбезі түгелдей қираған, тек 19 ғасырдың 80-жылдарында 
түсірілген фотосурет бойынша ғана белгілі. Күмбезді мазар Сұлтан Махмұт ханның 
бейітіне орнатылған, астыңғы жағы төртбұрышты, жоғары жағы күмбезді, 
күйдірілген қызыл кірпіштен қаланған. Есігі батысқа – Тараз шаһарына қаратылып, 
құрылыстың бұрышаруашылығыбұрыштарына қабыстыра сәнді бағаналар 
қойылғаны, қабырғалары сылақпен сыланғаны байқалады. 
 
Арыстан баб кесенесі – Түркістан мағындағы ежелгі сәулет өнері ескерткіші. 
Түркістан халқының арасында мұсылман тілін таратушы Қожа Амет Иассауидің 
ұстазы болған Арыстан баб ата қабірінің басына салынған. Кесене дәлізхана, мешіт, 
құжырахана, азан шақыратын мұнара сияқты жеке бөлмелерден құралған. Кесененің 
ең көне бөлігі қабірхана болуы тиіс. Қазір де оның едені басқа бөлмелермен 
салыстырғанда едәуір биік. Қабір үстіне алғашқы белгі ХІІ ғасыр шамасында 
салынған.  
 
Қожа  Ахмет  Иассауи  кесенесі  -  Түркістан  қаласында  ХІV  ғасырдың  соңына 
тұрғызылған  архитектуралық  ғимарат.  Қожа  Ахмет  Яссауи  дүние  салғаннан  кейін 
халықтың  көп  жиылуымен  өзіне  арнап  соғылғын  кішкене  мазарға 

 
99 
жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына 
айналды.  
Солтүстік 
және 
Орталық 
Қазақстанның 
тарихи-мәдени 
ескерткіштері 
Беғазы кешені - Қазақстандағы қола дәуірінің соңғы кезеңінен сақталған 
тайпа  көсемдері  мен  дін  басыларының  бейіттері.  Қарағанды  облысы, 
Ақтоғай  ауданы,  Ақтоғай  кентінің  оңтүстік  –  шығысында  40  км  жерде. 
Беғазы  қорымының  солтүстік  –  шығыс  жақ  шетінде  орналасқан.  1947  – 
1952 жыл Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы ( жетекшісі - 
Ә.Мағұлан)“ зерттеген 6 қоршаулы обалардан тұрады. 
Беғазы  қорымы–  Қазақстандағы  қола,  ерте  темір  тоб.  Қарағанды 
обылысы, Ақтоғай ауданы, Ақтоғай кентінің оңтүстік – шығысына қарай 
40  км  жерде.  Қаратал  (Беғазы)  өзінің  оң  жағалауында  .  1947  –  49  және 
1952 жылдары Орталық Қазақстан архиологияқ экспедициясы (жетекшісі 
Ә.Марғұлан) зерттеген. 
 
Сөйлесеміз.Мәтін бойынша ой алмасу. 
Оқылым бойынша тапсырмалар: 
1.Мәтінге сұрақ қойыңыз. 
2.Мәтінде жазылған мәдени ескерткіштердің өзіндік ерекшеліктері? 
2.Көне және мәдени ескерткіштерінің негізгі айырмашылығы? 
3.Мәтінге  қатысты  тірек  сөздерді  атаңыз.Ең  көп  аталған  сөздерді  түртіп 
алыңыз. 
4.Осы  мәтінде  жазылған  ескерткіштерден  басқа  қандай  мәдени 
ескерткіштерді білесіз? 
 
Жазылым. 
3-тапсырма.Берілген сөздерді орыс тіліне аударыңыз 
 
Ескерткіш-                                               Күмбез- 
Рухани мәдениет-                                    Ежелгі-  
Көне қала-                                                Сақталған- 
Кесене-                                                      Жазылған- 
Жазбаша дерек-                                        Жаңа- 
Әдет-ғұрып-                                              Қала- 
Сәулетші-                                                  Дәлел- 
 
4-тапсырма. Берілген сөйлемдерді сұраулы сөйлемге айналдырып 
жазыңыз. 
1.Таңбалап жазады,архитектуралық ғимарат,мәдениет экспедициясы. 
2.Күн тәрізді өрнектер жасалаған,шамасында салынған,алуан 
мәтіндер,зерттеп салынған. 

 
100 
5-тапсырма.Мәтінге глоссарий жазыңыз: 
 
Үлгі:Күмбез-ғимараттар мен құрылыстардың төбесін жабула 
қолданатын конструкциялық элементтердің бір түрі. 
 
6-тапсырма.Сөз тіркестерінің алғашқы сыңарына сұрақ қойып 
жазыңыздар
. 
 
 
Орнына 
қойды________________ 
сүйір орналасқан_____________ 
ойылып жазылған_____________ 
бөліп қарады_________________ 
архитектуралық ғимарат_____________ 
орны ерекше______________ 
рухани мәдениет______________ 
аударып жариялаған_____________ 
жаңа кесене салынған____________ 
жазба дәстүрі_______________ 
 
7-тапсырма.Сөйлемдерді қажетті сөздермен толықтырыңыз. 
 
 
1.
Орхон-Енисей________жазуымен ,759 жылы жазылған_____________. 
2.14-ғасырда салынған________________. 
3.Сырт жағына руна тәріздес______ойылып жазылған_________________. 
4.____________Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Айша бибі ауылында 
орналасқан_______кесенесі. 
8-тапсырма.Көне түрік  жазуларындағы осы мақал-мәтелдерді қалай 
түсінесіз. 
1. Орхон жазуларында «Жырақ болса жаман сыйлық берер, жақын 
болса жақсы сыйлық берер» 
2.Күлтегіннен:«Бастыны еңкейткен, тізеліні бүктірген» 
3.Тоныкөктен:«Өлімнен ұят күшті» 
 
9-тапсырма.Тест сұрақтары 
1.Орхон жазба ескерткіштерінің кейіпкерлері: 
 А) Алып Ер Тұлға. 
 В) Домруыл, Баяндүр. 
 С) Оғыз-қаған, Төбекөз. 
Үлгі:  Таңбалап жазды - қалай жазды? 
Көне түркі 
Мойнчур 
ескерткіші 
Тектұрмас күмбезі. 
Иссык жазба 
ескерткіші 
26 таңба 
XIX ғасырда 
салынған 
Айша-Бибі